मेरो जन्म बाग्लुङको भकुण्डे गाविसमा भएको हो । दलित र सीमान्त विश्वकर्मा परिवारमा जन्म भए पनि आमाबाले बलबुताले भ्याएसम्म हामीलाई लालनपालन गर्नुभयो, कुनै कुराको कमी हुन दिनु भएन । आठ सन्तानमध्ये म साइँलो थिएँ । तर, स्कुल जान भनेपछि ज्यान जाओस् नमान्ने !

खै के भएर हो कुन्नी मैले आमाबालाई अत्तो थापेछु– मादल ल्याइदिए विद्यालय जान्छु नत्र मरिकाटे जान्नँ ।

आमाले ‘साइँलो मादल नभइ स्कुले जान्न भनेर झगडा गर्छ, लौन मादल खोज्दिनुहोस्’ भनेपछि बाबुले दश गाउँ चहारेर मादल ल्याइदिनु भएछ !  कहिले घरमै बजाउँथे, कहिले मादलै बोकेर स्कुल जान्थें म ! स्थानीय भैरव माध्यामिक विद्यालयबाटै मेरो अक्षर आरम्भ भएको हो । 

बा घरमा आरन चलाउनुहुन्थ्यो । बिहान उदयाचलदेखि अबेर रातिसम्म उहाँ आरनमै व्यस्त हुनुहुन्थ्यो, खाना खानसमेत फुर्सद नहुने । फलामको काम अति गाह्रो पनि । फेरि बुबा असाध्यै राम्रो खुकुरी बनाउनुहुन्थ्यो, दश गाउँ नाम कहलाएका । काठमाडौँको आर्मीका ब्यारेकहरूबाट समेत हजार-दुई हजार खुकुरी बनाउन ‘अर्डर आउँथ्यो । सेना प्रहरीले पोशाकसँगै बोक्ने खुकुरी बनाउन माहिर हुनुहुन्थ्यो उहाँ ।

बा आरनमा बसेर अनुहार हेर्नमिल्दो चमचमाउने खुकुरी बनाउनुहुन्थ्यो, म नजिकै बसेर उहाँले खुकुरीमा पाइन हालेको र धार लगाएको हेरिरहन्थेँ, कहिले खलाँती घुमाएर सहयोग पनि गरिरहन्थेँ ।

गाउँमा सबैले मलाई बाबुराम भनेर बोलाउँथे तर स्कुलमा पुगेपछि म बलबहादुर पो भएँ । बलबहादुर हुनुमा रोचक प्रसंग छ–

हाम्रो इन्द्रेणी गाउँमा मगर समुदायको बाहुल्यता छ । हामी केही घर विश्वकर्मा परिवार बाहेक गावैं मगरहरू को हो भन्दा फरक पर्दैन । 

अधिकांश मगर समुदायका विद्यार्थीहरू पढ्न आउने हुँदा हाजिरीकापीमा कक्षा शिक्षकले नाम र पछाडि बहादुर अनि थर लेखिदिने गर्दा रहेछन् । 

नाम लेख्ने र बहादुरको ठाउँमा ऐजन ऐजन गरिदिने हुँदा सजिलोको लागि सरहरूले मेरो नाम पनि बलबहादुर बनाइदिनु भएछ तर त्यो नामले न मलाई कसैले बोलायो न मलाई नै प्रिय लाग्यो । केवल नागरिकता र शैक्षिक प्रमाणपत्रमा मात्रै सीमित रह्यो त्यो नाम ।

पढाइमा अब्बल नै थिइन तर कमजोर पनि कहिल्यै भइनँ । कक्षाको दोश्रो विद्यार्थी थिएँ म । वाद्यवादनमा औधी रुची थियो मेरो । सानामा अरुले बाँसुरी, मुरली बजाएको र गीत गाएको सुनेपछि मेरो मन भरंग हुन्थ्यो । मेलापात, भारोपर्ममा आमाले मनछुने गीत गाउनुहुन्थ्यो । त्यसले पनि मलाई गीतसंगीतमा लाग्न उत्साहित बनाइरहन्थ्यो । सुरुदेखि नै मादल बजाउने भएकाले पारङ्गत थिएँ । तर, बाँसुरी बजाउन मेसो नपुर्‍याउने । बाँस काटेर प्वाल पार्ने र रेडियो सुन्दै त्यहाँका भाका बाँसुरीमा उतार्न बिस्तारै सिकेँ । 

त्यस्तैमा हुटहुटी जाग्यो सारङ्गी बोक्ने !

त्यतिबेला पोखरातिरका गन्धर्वहरू कर्खा गाउँदै बाग्लुङ पुग्थे र चौतारीमा मानिस भेला पारेर आँसु चुहाउने गरी विरह गाउँथे । म नजिक बसेर उनीहरूले गीत गाएको सुन्थेँ र भित्रभित्रै सपना बुन्थेँ– त्यसैगरी मानिसहरूको मन पगाल्न सके कस्तो हुन्थ्यो ! यसरी कहिले गाउन सक्ने हुँला म ?

उनीहरूको सारङ्गी र उनीहरूको पोका बोकेर उनीहरूसँगै गाउँसमेत डुल्थेँ म । एकछिन सारङ्गी बोक्ने पाउँदा पनि मन आनन्दित हुन्थ्यो । आठ कक्षा पढ्ने बेलामा भने सारङ्गी बनाउने भूत पो सवार भया !

सुनेको थिएँ– सारङ्गी बनाउन खिर्रोको काठ चाहिन्छ । तर बाग्लुङमा खिर्रो सजिलरी कहाँ पाइन्थ्यो र ! झारझार र बनबन गरेर खिर्रोको काठ खोजेँ ।

गाउँबाट धेरै टाढा सामुदायिक बनमा खिर्रो फेला पारेको थिएँ उतिबेला । दिउँसो काट्दा बनले समात्छ भनेर मध्यरात साथीको सहयोगमा रुख काटेँ, बोकेर ल्याउँदा आधा बिहान भएको थियो ।

मध्यरात त्यत्रो जंगल कसरी छिचोल्यौँ होला, बाघ भालुको पनि उस्तै भया थियो, अहिले सम्झँदा पनि जिउमा काँडा उम्रन्छ !

ज्यान माया मारेर खिर्रो त फेला पारेँ तर तार के बाट बनाउने ? अर्को अप्ठ्यारो आइलाग्यो ! गाउँगाउँ चहारेर प्यारासुटको भित्री भाग चुँडालेर तार बनाएँ । त्यस्तै आपत पर्‍यो धनु (बो) बनाउन ।

घोडाको पुच्छरबाट धनु बनाइने रहेछ । त्यो नपाएपछि केतुके काटेर त्यसलाई पानीमा ढड्याएर र त्यसबाट निस्किएको रेसाले धनु बनाएको थिएँ मैले ।

मादल, बाँसुरी र सारंगी बजाउनमा बिस्तारै अभ्यस्त हुनथालेपछि गाउँमा मेरो चर्चा हुन थाल्यो । विद्यालयका कार्यक्रममा मात्र होइन गाउँका मेलाहरूमा पनि बोलाइन पो थालेँ म । त्यतिबेला म नाटकहरूमा आफैँ बजाउने मात्रै होइन अरुलाई सिकाउनेसमेत गर्दथेँ ।

कखरा सिकेकै विद्यालयबाट ०४८ मा प्रवेशिका परीक्षा दिएँ । ०४९ मा नतिजा सार्वजनिक भयो । ५०–५५ जनाले परीक्षा दिएको मध्ये मुस्किलले तीन जना उत्तीर्ण हुन सफल भए । त्यसमध्ये एक म पनि थिएँ ।

आरन चलाएर जीविकोपार्जन गर्ने विश्वकर्मा परिवारबाट एसएलसी उत्तीर्ण हुनु त्यसबेला निकै गौरबको कुरा थियो । एक किसिमले भन्नुपर्दा त्यो हाम्रो परिवारको उच्च सपना थियो । त्यो पूरा भएपछि बा निकै खुसी हुनुभयो । र त्यसपछि भन्न थाल्नुभयो– तैंले मेरो सपना पूरा गरिस्, अब तैंले जति भन्छस् त्यति र जे भन्छस् त्यही पढाइदिन्छु ।

मेरो रोजाइ पोखरा पर्‍यो । पोखरा नेपालको सुन्दर नगरी मात्र होइन शैक्षिक केन्द्र पनि हो । र, हाम्रो नजिकको सहर पनि ।

पोखरासँगको भौगोलिक दूरी त्यति टाढा नभए पनि म खासै पोखरा गएको थिइनँ । बाग्लुङबाट पोखरा पुग्न उतिबेला त्यस्तै चार घण्टाको कच्चि बाटो छिचोल्नु पर्‍थ्यो । चल्न त ट्रक चल्थ्यो तर मानिस खचाखच भरिएर चढ्नै नसक्ने ! 

पोखरा आएपछि म पृथ्वीनारायण क्याम्पस पोखरामा शिक्षा शास्त्र संकायमा गणित र स्वास्थ्य शारीरिक विषयमा आइएमा भर्ना भएँ । हुन त सुरुमा गणित र विज्ञान विषयमा भर्ना भएको थिएँ तर दुवै गाह्रो विषय लिएपछि उत्तीर्ण हुन गाह्रो होला भन्ठानेर पछि विषय परिवर्तन गरेको थिएँ । त्यपछि संगीतको कक्षा लिन पछि सुरु गरेँ । 

० ० ०

विधिको बिडम्बना भनुँ या नियतिको दुष्चक्र । प्रवीणता प्रमाणपत्र तहको पहिलो वर्ष सक्दा नसक्दै मेरो जीवनमा बज्रपात आइलाग्यो । पीएन क्याम्पसका स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनका दाजुहरूलाई अनुरोध गरेर छात्रावासमा बस्न थालेको केही समय मात्रै भएको थियो । सधैँ घरबाट ल्याएर पनि नसकिने, आफ्नो पनि कमाई छैन । घरमा केही राहत होला भन्ने ठानेँ । 

कात्तिक–मंसिरको महिना पढ्न भनेर कक्षामा के पुगेको थिएँ, स्ववियुको एकजना दाइ  कक्षाभित्र पस्नुभयो र भन्नुभयो– यहाँ बलबहादुर विश्वकर्मा भनेको को हो, उहाँलाई तुरुन्त गण्डकी अस्पताल पठाइदिनु भनेर आकस्मिक फोन आएको छ । यति भनेर उहाँ जानुभयो ।

त्यतिबेला आजको जस्तो फोन सुविधा थिएन, स्ववियुको कार्यालयमा फोन, चिठ्ठीपत्र आउँथ्यो । मेरो मनमा भुइँचालो गयो– को ल्याएको होला अस्पतालमा, हे शिव ! 

आ... गाउँका कोही ल्याएका होलान् भनेर हतार–हतार अस्पताल पुग्छु त मेरो आँखाले पत्याउनै नसक्ने दृष्य पो देख्यो ।

बा अस्पतालको शैय्यामा हुनुहुँदो रहेछ ! सबै कुशलमंगल रहेको खबर पाएको थिएँ । तर, त्यसको दुई दिन नबित्दै बालाई अस्पतालको आकस्मिक उपचार कक्षमा देख्दा सुरुमा त मलाई विश्वासै लागेन ।

तर, विश्वास नगरी धर थिएन । दिनभरी फाँटमा परालको दाइँ हालेर साँझ मुलाको चाना काटेर सुत्न ओछ्यानमा जानु भएको बा अचानक बेहोस भएर भर्‍याङबाट लड्न पुग्नु भएछ । त्यो रात घरमै कुरेर भोलिपल्ट बोकेर बाग्लुङ अस्पताल पुर्‍याउँदा अस्पतालले ‘यहाँ हुँदैन पोखरा लानु’ भनेपछि त्यहाँ ल्याइपुर्‍याइएको रहेछ ।

म पुग्दा सबै पिल्पिलाउँदो मुख लगाएर बसिरहेका ।  बाको नजिकै गएँ, उहाँले बरर्र आँसु झार्नु भयो । साथै हातका औंला चलाएजस्तो पनि गर्नुभयो ।

त्यो देखेपछि चिकित्सकहरूले केही सुधारको संकेत गरे । होस खुल्ने आशा गरे । बाले औँला चलाएको र म पनि आइपुगिसकेको हुनाले काका र गाउँका अरु मानिसहरू भन्न थाल्नुभयो– अब हामी जान्छौँ, तिमी आमा छोरा यहीँ बस । न आत्तिनु, ठाउँमा ल्याएका छौँ, यहाँ खर्च बढाउन बसेर मात्रै के गर्नू, हामी बसेर निको हुने होइन ।

उहाँहरू गएपछि बालाई झन् गाह्रो भयो । होस खुल्नु त कता हो कता रातको नौ बजे बाको प्राण पखेरु उड्यो, बासँगको अन्ति भेट पो भयो त्यो ! चिकित्सकले मृत घोषणा गरिदिए । 

छाँगाबाट खसेँ म । भर्खर १६ वर्षमा टेकेको थिएँ, आकाशै आफू अगाडि ड्यांग बजारिएको भान भयो । बाको निधनको खबर सुन्ने बित्तिकै आमा बेहोस हुनुभयो ।

फर्किएका काकालगायत गाउँका मानिस बीच बाटोमा पुगेका हुँदा हुन्, उहाँहरूलाई कसरी बोलाउनु ? जेठा दाइ भारतीय सेनामा हुनहुन्थ्यो, उहाँ आउने कुरा भएन, दुई दिदीहरूको विवाह भइसकेको थियो, उनीहरूलाई बिरामी भएको खबर पनि पुगेको थियो कि थिएन ।

त्यो रातजस्तो दुःखद् रात मेरो जीवनमा कहिल्यै आएन । एकातिर आमा बेहोस अर्कातिर बाको शव कसरी झेला हुँला मैले त्यो दिन !

धन्न नर्शहरूले सघाए– हामी तपाईंको आमाको हेरचाह गर्छौं तपाईं पार्थिव शरीर कुर्नुहोस् ।

मध्यरात कलेजको छात्रावास गएँ र साथीहरूको ढोका ढक्ढक्याएँ– मेरो बाको असामयीक निधन भयो लौन सहयोग पाउँ । त्यो सुनेपछि उनीहरू पनि अताल्लिँदै सहयोगको लागि तम्तयार भए ।

भोलिपल्ट पोखराकै रामघाटमा बाको अत्यष्टि गरेर आमालाई लिएर बाग्लुङ पुगेँ । आमा बिक्षिप्त हुनुहुन्थ्यो । सडकबाट चार घण्टाको उकालो चढेपछि बल्ल घर पुगिन्थ्यो । शोक र व्यथाले जीर्ण भएको आमालाई कहिले बोक्थेँ, कहिले डोर्‍याएर उकालो चढाउँथेँ, साह्रै हण्डरले आमालाई घर पुर्‍याएँ ।

अचानक निधन भएकाले थाप्लोमा पहाड बज्रेको जस्तो भयो । बाको के कति लिनु थियो, कसलाई कति तिर्नु थियो क्यै थाहा थिएन । 

घर जाँदा चारजना भाइबहिनी सोध्छन्– बा खै ? भाइबहिनीले त्यसो भनेपछि आमा फेरि रुन थाल्नु भयो, मैले के जवाफ दिनु ? कसरी भन्नु– अब हाम्रो बा कहिल्यै आउनुहुन्न, बित्नुभयो उहाँ !

बा बितेको १३ दिन भित्रै बिदा मिलाएर दाइ आइपुग्नुभयो । जसोतसो काजकिरिया सकियो । 

बाको काम अलपत्र थियो । कति खुकुरी आरनमै थिए, कतिको दाप हाल्न बाँकी, कतिको बिँड बनेका रहेनछन् । ती सबै काम मैले नै गरेँ । झण्डै एकवर्ष मैले बाले गरेको काम गरेँ । बाले कति गाह्रोसँग परिवार धान्नु भएको रहेछ भन्ने कुरा त्यतिबेला मात्रै बुझेँ मैले !

० ० ०

घरायसी काममा अल्झिएको झण्डै वर्ष दिन हुन लागेको थियो । एकदिन विद्यालयका शिक्षकहरू घरमै पुग्नुभएछ र भन्नु भयो– बाबु तँ राम्रो पढ्ने मान्छे, गीत/संगीतमा पनि राम्रै गर्न सक्छस्, यसरी आरनमा मात्रै नअल्झी । जा गएर पढाइ नियमित गर ।

उहाँहरूको कुराले मनमा घोच्यो, पोखरा गएर क्याम्पसमा बुझेको त परीक्षा फारम भर्न दश दिन मात्रै बाँकी रहेछ । हतारहतार फारम भरेँ । त्यसको पाँच–सातदिनमा परीक्षा तालिका पनि सार्वजनिक भयो । गणितको ट्युसन लिएँ, स्वास्थ्य शारीरिक विषयको प्रयोगात्मक खण्डको हाजिरी स्ववियुका दाइहरूले मिलाइदिनु भयो । संयोगवस परीक्षामा पास भएँ, आइएड पूरा भयो मेरो । 

आईएड उत्तीार्ण भएपछि पढ्ने रहर अझै उचालियो । केही समय बाग्लुङको नीजि विद्यालयमा पनि पठनपाठन गरें । गणित विषय लिएर अध्ययन गरेकाले होला सरकारीबाट पनि अफर आउँथे । तर, मैले त्यसलाई दीगो ठानिनँ ।

सोच्थेँ– संयोगले पास भएको हुँ । पढाउनै त नसकुँला कि !

केही समय पढाएपछि म पोखरा नै फर्किएँ र पढाइसँगै गीत संगीतलाई निरन्तरता दिन थालेँ । ०५३ सालमा रेडियो नेपालको पोखरा क्षेत्रीय प्रशारण केन्द्रमा आफ्नै स्वर र शब्द संकलन रहेको ‘दुःखी मुहार आँसुले धुँदै,  छोडेँ गाउँ घर उज्यालो नहुँदै’ बोलको पहिलो लोकगीत रेकर्डसमेत गराएँ । 

पोखरा बसाइकैक्रममा अध्ययन पनि गर्ने, संगीत सिक्ने, बेलुका रेष्टुरेन्टमा बाद्यवादन पनि बजाउने काम गर्न थालेँ । पोखरामा आफू मात्रै होइन चारजना भाइबहिनीहरूलाई पनि धानेको थिएँ मैले । उता आमा घरमा बनिबुतो गर्दै हुनुहुन्थ्यो । दाजु भारतीय सेनामा भएकाले घरमा भरथेग हुने नै भयो । 

त्यसैबेला हो तिलकबम मल्ल दाइहरुलाई भेट्टाएको । तिलक दाइसँगको भेटपछि परिवेश ब्यान्डसँग आवद्ध भएर संगीतमा अझै खारिने मौका पाएँ । त्यतिबेला तिलक दाइ भन्नुहुन्थ्यो– बीबी तिमी ब्यान्डको खम्बा हौ । म भन्दा सिनियर दाइ हो उहाँ, उतिबेला खुब चल्नु भएको ! उहाकै प्रेरणामा म ब्यान्डमा बाद्यवादन बजाउँथेँ ।

०५४–५५ सालको कुरा हो, त्यतिबेलामा संगीतमा निकै भिजिसकेको थिएँ ।  ‘परिवेश’का एल्बमहरू पनि भटाभट बजारमा आइरहेका थिए र ‘बेस्टसेलर’ बनिरहेका थिएँ । त्यही बखत हुनुपर्छ, मैले संगीत गरेको ‘उडेर जून छुन्छु भन्थेँ तर आज पिँजडाको चरी भा छ जीवन’ले नसोचेकै चर्चा बटुल्यो । राजकुमार बगरजी र मसँगै बस्थ्यौँ, उहाँले शब्द सिर्जना गर्ने र त्यसलाई मैले संगीतबद्ध गर्ने गर्‍यौं । गीतलाई रामभक्त जोजीजुले गाउनु भएको हो । 

मलाई संगीतकारको रूपमा स्थापित गराउने गीत नै यही हो । ०५५ सालमा रेडियो नेपालको आधुनिक गीत प्रतियोगितामा यो गीतले उत्कृष्ट शब्द र गायनको अवार्डसमेत हात पार्‍यो । 

पोखरालाई कर्मथलो बनाए पनि बेलाबखत काठमाडौं आउजाउ गरिरहन्थेँ । काठमाडौं आउँदा नारायण रायमाझी दाइसँग बरोबर भेट भइरहन्थ्यो । उहाँको रिमा डिजिटल रेकर्डिङ स्टुडियो थियो । गीत रेर्डिङका लागि प्रख्यात स्टुडियो थियो त्यो । उहाँ सधैँ भन्नुहुन्थ्यो– बीबी काठमाडौं आउनुहोस, तपाईं पोखरामा नखुम्चनुहोस् ।

तर, मलाई काठमाडौंमा टिक्छुजस्तो लाग्दैनथ्यो । पोखरामा स्थापित भइसकेको थिएँ, पोखरासँग गहिरो नाता जोडिइसकेको थियो, त्यसलाई टुटाएर काठमाडौं कसरी आउनुजस्तो लाग्थ्यो !

तर, कोठाको प्रवन्ध मिलाउनेदेखि बसपार्कमा लिन मानिससमेत पठाउनेसम्म नारयणजीले गरेर मलाई काठमाडौं भित्र्याउनु भयो । 

कहिलेकाँही नारायण दाइलाइ भन्थेँ– दाइ म काठमाडौं आउन्न, म मोफसलमा बसेर संघर्ष गरिरहेको, काठमाडौंमा भेट्रान संगीतज्ञहरू छन्, भीडमै हराउँछु कि !

उहाँ भन्नहुन्थ्यो– तिम्रो एकदमै राम्रो छ, काठमाडौंमा आउनैपर्छ तिमी । छोटै समयमा टप एरेन्जरको रूपमा स्थापित हुन्छौ ।

उहाँको त्यो बचनले नै म वास्तवमा काठमाडौं आएको हुँ । नारायण दाइले मलाई पोखरामा कमाउनेजत्तिकै सेवा सुविधा दिनु भयो ।

नभन्दै त्यस्तै भयो । रिमा छिर्नेबित्तिकै मैले अरेन्ज गरेका लोक गीतहरू धमाधम हिट हुन थाले । नेपालभरबाट अनेक संस्कृतिका गीत संगीतहरू रेकर्ड हुन थाले, मलाई विभिन्न संस्कृति र लोकलय सिक्ने मौकासमेत भयो । 

दिनेश काफ्ले र गीतादेवीले गाएको, ‘आमा भन्नु नभाको’,  शिव परियारको ‘फेवातालमा साइली’, त्यस्तै ‘सिमसिम पानी रैछौ बेइमानी’, ‘जापान टोकियो’ लगायत मैले एरेन्ज गरेका गीतहरू त्यतिबेला खुब हिट भए । 

रिमामा गीत गराउनेको भीड बढ्दै थियो, म प्रवेश गरेको दुई वर्ष पछि नारायण दाइले रिमा मेरै जिम्मामा छोड्दै भन्न थाल्नु भयो– म पेसा परिवर्तन गर्छु, अब तिमी चलाऊ यो । 

त्यसपछि उहाँ चलचित्र निर्देशनमा लाग्नुभयो । र, उत्तिकै सफल हुनुभयो ।

०६२ सालमा मैले त्यसलाई प्रिज्मा डिजिटल रेकर्डिङ स्टुडियो बनाएँ । 

हालसम्म मैले ६ हजार जति गीतको अरेन्ज गरेको छु, करिब एक हजार गीत कम्पोज गरेको छु । पोखरा हुँदा थुप्रै गीतमा आवाज भरेँ, समय–समयमा अहिले पनि गाउँछु ।

पोखरासँग बडो आत्मीय नाता छ मेरो त्यही भएर ०६७ मा पोखरा र बाग्लुङमा एकल साँझको आयोजना गरेँ । त्यस्तै अघिल्लो साल काठमाडौंमा मेरो म्युजिक कम्पोजमा एकल साँझको आयोजना भयो । मेरै प्रेरणाले होला बहिनी स्वरुपा रसाइली पनि गीतसंगीतमै छिन् । त्यस्तै भाइ श्यामस्वेत साउन्ड इन्जिनियरिङ गर्छन् । अरु दिदी बहिनीको पनि आफ्नै बन्दोवस्त छ । जसरी खोला, नाला, झरना, हावा पानी प्रकृतिका जति पनि आवाजलाई सुरतालमा बाँध्न सक्दा संगीत बन्छ त्यसैगरी म पनि गीत संगीतकै हिस्सा बनेको छु, र यो जीवनपर्यन्त रहिरहनेछ ।