नेपाली समाजमा तिज सामाजिक चाडका रूपमा स्थापित भएको छ । नेपाली महिलाले तिज मनाउने सन्दर्भमा जात, धर्म र क्षेत्रका सीमा नाघेका छन् र सबै रमाएका छन् । रमाउनु कुनै पनि चाडपर्वको महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । यसरी तिजमा कोको व्रत बसे वा को व्रत बसेन र पूजामा सामेल भएन भन्ने कुरा गौण बन्दै आएको छ । सामाजिक रूपमा तिजको दर कार्यक्रममा को सामेल भएन वा तिजमा को नाचेन भन्ने लेखाजोखाको विषय बन्न पुगेको छ । दर र नाचगान सामाजिक रूपमा तिजका मुख्य पक्षका रूपमा अगाडि आएका छन् ।

परम्परागत रूपमा हेर्दा तिजका सन्दर्भमा दर तिजको अघिल्लो रात व्रतालुले भाले बास्नुअघि खाने शाकाहारी परिकार हो । ‘दर’बारे प्रज्ञा नेपाली बृृहत् शब्दकोश भन्छ— तिजको अघिल्ला रात स्त्रीहरूले खाने विशेष दरिलो भोजन नै ‘दर’ हो । 

तर, केही वर्षयता नेपालको विशेषतः सहरिया समाजका ‘दर कार्यक्रम’मा देखिएको दृश्यले भने यसको शब्दकोशीय र परम्परागत दुवै अर्थ अस्वीकार गरेकोे छ । अब दर तिजको कति दिनअघिदेखि सुरु हुन्छ भन्ने कसैले बताउन सक्दैन । तिजको जति दिनअघि प्रारम्भ भएपनि तिज सकिएसँगै दर कार्यक्रम पनि सकिने गरेका छन् । 

तिज महिलाको चाड हो । त्यसैले दर कार्यक्रम पनि महिलाको कार्यक्रम हो । एकैदिन सबै आफन्तकहाँ खानपिन गरेर नाचगान गर्ने अवस्था नभएपछि दर तिज आउनुभन्दा केही दिनअघिदेखि खान थालिएको हो । जमघट हुने सदस्यहरूको संख्या र नाचगानका लागि घरपरिवारको सीमा अपर्याप्त अनुभव भएपछि दर कार्यक्रम पार्टी प्यालेसमा पुगेको छ । 

घरभित्रको दरमा परिकार निर्माणदेखि सरसफाइसम्मका सबै काम महिलाहरूकै भागमा पर्थ्यो । यो शारीरिक थकानको कुरा पनि थियो भने हतार र समय व्यवस्थापनका दृष्टिले असहज पनि थियो । परिकार तयार गर्ने र सरसफाइ गर्ने भूमिका पार्टी प्यालेसमा सार्न पाएपछि खानपान, नाचगान र ‘फोटो सेसन’का लागि समय पर्याप्त हुने गरेको छ र दर कार्यक्रम सहज रूपमा सम्पन्न हुने गरेको देखिएको छ ।

नेपाली समाजमा पुरुषको प्रभुत्व छ । त्यसैले पुरुषलाई सूचनाको स्रोत मानेर समाजलाई बुझ्न खोज्दा समाजको सिंगो होइन, एकपक्षीय स्वरूप मात्र प्रकट हुन्छ । त्यस्तै, महिलाहरू समाजमा अधीनस्थ अवस्थामा रहेकाले र उनीहरूलाई सूचनाको स्रोत मानेर समाजलाई बुझ्दा पनि समाजको एकपक्षीय स्वरूप मात्र प्रकट हुन्छ । त्यसैले समाजलाई सही रूपमा बुझ्न समलैंगिक दृष्टिकोण आवश्यक पर्छ । 

हाम्रो दृष्टिकोण निर्माणमा परिवारको मुख्य भूमिका हुन्छ । परिवार सर्वव्यापक र सर्वप्राचीन सामाजिक संस्था हो । यसलाई उत्पादन प्रक्रियाको आधारभूत एकाइ पनि मानिन्छ । परिवारमा श्रम विभाजन, निर्णय प्रक्रिया, उपयोग प्रक्रिया आदि संस्थागत भएका हुन्छन् । परिवारले आफ्ना सदस्यहरूलाई आर्थिक र सामाजिक सुरक्षा प्रदान गर्दछ, । परिवारबाटै मानिसले भाषा, धर्म, रीतिरिवाज, परम्परा, चालचलन र सामाजिक मूल्य–मान्यता सिक्ने गर्छ । 

नेपालका सबैजसो समाजमा परिवारको स्वरूप पितृसत्तात्मक भएकाले सामान्यतया पुरुषलाई घरबाहिरको महिलालाई घरभित्रको भूमिका सुम्पिइन्छ । घरभित्रका काम काममै गनिँदैन र ‘काम होइन’ भन्ने ठानिन्छ । समाजको स्वरूप पितृसत्तात्मक भएकाले घरभित्रको कामलाई कम महत्त्वपूर्ण र आयआर्जन नहुने कामको रूपमा लिइन्छ । तर, घरधन्दा कष्टकर र नैराश्य उत्पन्न गराउने किसिमको हुन्छ । घरधन्दा गरेबापत न त वृत्तिविकास हुन्छ न पदोन्नति नै ।

यही कामको रूपमा गणना नहुने, आयआर्जन पनि नहुने घरधन्दाको दिक्क लाग्दो कामलाई महिलाको आफ्नो पहिलो प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ भन्ने गरिन्छ । घरधन्दाले महिलालाई घरको चौघेरामा सीमित गर्छ र घरधन्दामा महिलाको मुख्य टाउको दुखाइको विषय बन्छ ।

सामाजिकीकरण र सांस्कृतिकरणको मुख्य एजेन्ट भएकाले परिवारले बालकलाई सार्वजनिक क्षेत्रका काममा लाग्न र बालिकालाई घरधन्दा सिक्न लगाउँछ । परिवारले छोरालाई स्वाधीन र व्यावसायिक जीवनको महत्त्व सिकाउँछ भने छोरीलाई वैवाहिक, पारिवारिक र आश्रित जीवनको उन्मुख गराउँछ । परिणामतः परिवारभित्र महिला आर्थिकरूपले आश्रित र पराधीन बन्न पुग्छन् ।

परिवार लैंगिक भेदभावको पहिलो अभ्यास थलो पनि हो । पितृसत्तात्मक परिवारमा छोरालाई बढी महत्त्वपूर्ण र छोरीलाई महत्त्वहीन ठानिन्छ । परिवारभित्र महिलाको स्वतन्त्रता र स्वाधीनताको स्तर अत्यन्त न्यून हुन्छ भने परिवारभित्रको निर्णय प्रक्रियामा महिलाको हैसियत पनि अत्यन्त न्यून रहेको पाइन्छ ।

तिजमा हुने नाचगान र दर कार्यक्रमलाई पितृसत्तात्मक परिवारले निर्माण गरेको दृष्टिकोणले हेर्ने र बुझ्ने अभ्यास भएको देखिएको छ । औद्योगिक क्रान्तिपछि महिला र पुरुषको लैंगिक भूमिका प्रभावित भएको छ । महिलाहरू घरधन्दामा मात्र सीमित रहेका छैनन् । आफ्नो भूमिकालाई उत्पादनका विविध आयाममा विस्तार गरी आय–आर्जनमा पहुँच कायम गरेको अवस्थामा देखिएका छन् । महिलाको लैंगिक भूमिकामा देखिएको यस्तो परिवर्तन नेपाली समाजमा पनि देखिनु स्वाभाविकै हो ।

आजका नेपाली महिला जागिर खान्छन् । व्यापार व्यवसाय गर्छन् । सेवामूलक व्यवसायमा संलग्न हुन्छन् । राजनीति गर्छन् । सामुदायिक भूमिकामा हिस्सेदारी कायम गरेका छन् । सामाजिक जीवनको कतिपय क्षेत्रमा नेतृत्वदायी भूमिकामा देखिएका छन् ।

दर कार्यक्रमका रूपमा महिलाहरू घरबाहिर निस्किनु र उन्मुक्त किसिमले रमाउनु महिलाको नैसर्गिक स्वतन्त्रता पनि हो । दर कार्यक्रममा महिलाहरू परस्परमा जात सोध्दैनन्, धर्म सोध्दैनन्, क्षेत्र सोध्दैनन् । दर कार्यक्रममा महिलाहरू परस्परमा छुवाछुतको मान्यता राख्दैनन् । सामाजिक रूपमा हेर्दा यो दर कार्यक्रमको सबैभन्दा सुन्दर पक्ष हो । ह्याप्पी तिज !