काठमाडौँको मध्यभागमा अवस्थित टुकुचा खोला निकै चर्चित खोलाका रूपमा चिनिन्छ । यो खोलाको विषयमा फरक–फरक धारणाहरू बाहिर आएका छन् । 

विशेषगरी काठमाडौँ महानगरपालिकाबाट टुकुचा खोतल्ने कार्यदेखि कमलादीमा भत्किएको कल्भर्टका विषयमा अनेक टीकाटिप्पणी र बहस भए ।

टुकुचा खोलालाई पहिले इच्छुमती खोलाको नामले चिनिने गर्थ्यो । हाल नेवारी भाषामा टुकुचाको नामले चिनिन्छ । यो खोलाको मुहान (शिर) चुनदेवी (निर्मल निवास पछाडि) पर्छ । सुरुको अवस्थामा यस खोलामा चुनदेवीको गहिरो खेतमा वरिपरिबाट जम्मा भएको पानीबाट उत्पत्ति भएको थियो । 

तर, पछि विकास निर्माण तथा सहरीकरणको प्रभावको कारण बाँसबारीदेखिको ढल पनि उक्त गैरीखेतमा आउँछ । उक्त खोलाको मुहानमा मिसिन गई टुकुचाकै रूपमा बगिरहेको देखिन्छ । चुनदेवीबाट सुरु भएको खोला विभिन्न स्थान हुँदै वाग्मतीमा गएर मिसिन्छ । उक्त खोलाको लम्बाई ६ किलोमिटर मात्र छ ।

टुकुचाको हालको अवस्था

चुनदेवीको गहिरो खेतबाट सुरु भएको यो खोलामा बाँसबारीदेखिको १२०० मि.मि.को ढल मिसिएर बग्न शुरु गर्छ । साइट निरीक्षणको क्रममा देखिएका अवस्थाहरू यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ । 

उक्त गैरीखेतमा मङ्गाल बनाई उक्त खोलालाई ढलमा प्रवेश गराएको देखिन्छ । त्यसपछि टुँडालदेवीको मन्दिर परिसरमा केही भाग खुला खोलाकै रूपमा बगेको छ । त्यसबाहेक बालुवाटारसम्म कहीँ पाइप तथा कहीँ ढलान गरेर ढलानमुनि पानी बगेको देखिन्छ । 

बालुवाटारबाट गोमा पेट्रोल पम्प गैरीधारासम्मको खण्डमा करिब–करिब खुला रूपमै बगेको छ । अनि निलसरस्वती हुँदै नानीगञ्जसम्मको स्थानमा घर–घर जाने स्ल्याबहरूका कारण आंशिक रुपमा खुला छ । नानीगञ्जमा भएको कल्भर्टबाट उक्त खोला नारायणहिटी दरबार संग्राहलयभित्र प्रवेश गर्छ र संग्राहलय परिसरमा खुला नै छ ।

संग्राहलयको दक्षिण पर्खालबाट इट्टाको संरचना बनाएर जयनेपाल सिनेमाघर हुँदै कमलादीको कल्भर्टसम्म लगिएको देखिन्छ । चारैतिर इट्टाको संरचना बनाई घोडाको खुरको आकारमा पानीलाई उक्त संरचनाबाट हिँडाई त्यसमाथि सडक लगायत अन्य संरचना बनेको देखिन्छ ।

तत्कालीन बेलामा यस किसिमका संरचना बन्नु कुनै न कुनै इन्जिनियरिङ तथा केही आधिकारिकता पाएर बनाएको हुनुपर्ने भन्नेसम्म अन्दाज गर्न सकिन्छ । संग्राहलयमा खुला रहेको भएपनि पर्खालबाट उक्त खोलालाई साँघुरो पारी लगिएको छ । तत्कालीन बेलामा त्यहीबमोजिमको हाइड्रोलोजीको डिजाइन थियो होला । तर आजकाल मानव निर्मित संरचना जस्तै ढल, सडक, भवन आदिको कारण पानीको बहाव बढ्न गयो । 

नारायणहिटीमा गत असोज ११–१२ को बाढीमा परिसर नै डुबानमा परेको पीडा त्यही परिसर संरक्षणमा खटिएका एक सैनिकले बताइरहनुभएको थियो । त्यसपछि उक्त खोला पद्मकन्या क्याम्पस, बागबजार, फन पार्क, आर्मी ब्यारेक, कालमोचन महादेव मन्दिर हुँदै बागमतीमा गएर मिसिन्छ । 

टुकुचा खोला भ्वाङ

टुकुचा खोलाको कमलादीमा रहेको कमलादी मार्गको कल्भर्ट गत साउन २३ गते रातिको अविरल वर्षात्का कारण भत्कियो । उक्त सडक खण्ड सडक डिभिजनको कार्यक्षेत्रभित्र पर्ने हुनाले खबर पाउनसाथ हामी उक्त स्थानमा पुग्यौँ, निरीक्षण गर्यौ ।

इट्टाको पर्खालमाथि फलाम तथा काठको बिम राखेर बनाइएको उक्त कल्भर्टको इट्टाको पर्खालहरू फुटेका थिए । खोलाको पानी भत्किएका पर्खालबाट बाहिरतिर निस्केर माटो बगाएर कल्भर्ट वरिपरि दुवैतर्फ ठूला ठूला खाडलहरू परेका थिए ।

यस अगाडि पनि पटक–पटक भ्वाङ परेको थियो । महानगर नजिक रहेकाले त्यहाँबाट छिट्टै खबर आउँथ्यो । हामी उहाँहरूकै रोहबरमा भ्वाङ टाल्ने गर्थ्यौ । पछिल्लो समय टालेको १÷२ दिनमा भ्वाङ परेको थियो । अन्तमा कल्भर्ट नै भत्कियो ।

तत्कालै भौतिक पूर्वाधार तथा यातायात मन्त्रालय एवं सडक विभागको नेतृत्वले अनुगमन गरी आवश्यक निर्देशन भएपछि सडक डिभिजनले पुनःनिर्माण गर्ने प्रक्रिया शुरु गर्यो । सार्वजनिक खरिद ऐन, २०६३ तथा सार्वजनिक खरिद नियमावली, २०६४ को खरिद प्रक्रिया गर्न अनेक चरण पार गरी ठेक्का सम्झौता गर्न कम्तीमा दुई महिना लाग्छ ।

त्यसै समय सीमाभित्र सम्झौता गर्ने काम भएको छ । यस कल्भर्ट भत्केपछि सामाजिक सञ्जाल तथा मिडियाहरूमा भ्वाङ अर्थात् सामान्य खाडल झैँ गरेर त्यति खाडल पनि नपुरेको ? न्यूरोडको खाडल रातारात टाल्नेले यो भ्वाङ किन नटालेको ? महानगरसँगको द्वन्द्वले नटालेको ? भनी व्यापक आलोचना समेत खेप्नुपरेको थियो ।

वास्तवमा त्यहाँ एउटा भ्वाङ मात्रै नभई परापूर्वकालमा बनेको कल्भर्ट (पुल) नै भत्किएको र उक्त पुललाई पुननिर्माण नै गर्नुपरेको हो । काठमाडौँ महानगरपालिका तथा पुरातत्व विभागसँगको समन्वय र आपसी छलफल गरेर उक्त कार्य भएको हो ।

मध्य वर्षाको बेलामा तत्कालै निर्माण शुरु गरिहाल्ने अवस्था थिएन । वरिपरिको कमजोर माटोको धरातल भएको कारण र खोला डाइभर्सन गर्न सकिने अवस्था पनि थिएन । प्राविधिक र प्रशासनिक रूपले यथार्थ बुझ्नेबाट उक्त वाध्यताको अवस्था स्वीकार भएकै थियो ।

तर नबुझेका, नकारात्मक सोच भएका, बुझेर पनि बुझ पचाउनेहरूका लागि हामीसँग जवाफ थिएन र चुप बस्नुको विकल्प थिएन । यसरी विभिन्न चरण पार गरी गत असोज १८ गते सम्झौता भएकामा असोज ११÷१२ को वर्षात्को असर त्यहाँ पनि पर्यो र लगतै दशैँ आएकाले साइटमा वास्तविक निर्माण कार्य कार्तिक २ गतेबाट शुरु भयो ।

सम्झौता मुताविक दुई महिना लाग्ने भएपनि वास्तविक कार्य दिन वर्षा र चाँडबाँडमा काम गर्न नपाएकाले केही ढिला हुन सक्छ । तर हामी समयमै सक्न लागि परेका छौं । कल्भर्ट (पुल) को मुख्य ढलान कार्य सकिएको छ भने अब दायाँबायाँ पुरेर पिच गर्ने काम मात्रै बाँकी रहेको छ ।

निष्कर्ष र सुझाव

क) परापूर्वकालको इच्छुमती खोलामा विभिन्न ठाउँबाट ढल मिसिएकाले स्वरूप नै फरक छ । तत्कालीन बेलाको व्यवस्थापन हाल आएर अपुग हुन्छ । त्यसैले हालको अवस्था अनुसार अध्ययन गरी योजना बनाउन उपयुक्त हुन्छ ।

ख) टुकुचा कोरीडोर विकासका लागि अधिकार सम्पन्न वाग्मती सभ्यता एकीकृत विकास समितिले तयार पारेको ‘प्रि–फिजिबिलिटी’ अध्ययन प्रतिवेदनले औल्याएको अल्पकालीन र दीर्घकालीन योजनाका लागि करिब ५ अर्बको परियोजना लागू गर्न सके उपयुक्त हुन्छ ।

ग) यस खोलामा भएका विभिन्न कल्भर्टहरू पुराना भएका छन् । समयमै निरीक्षण गरी मर्मत गर्न उपयुक्त हुन्छ ।

(लेखक ई. भण्डारी सडक डिभिजन काठमाडौंका डिभिजन प्रमुख हुन् ।)