काठमाडौं । कुनै कालखण्डमा महिलाका सपना, अधिकार, स्वतन्त्रता र विवेकलाई कसरी चार पर्खालभित्र कैद गरिन्थ्यो ? शासक, उसका मतियार र आसेपासेले कसरी कुसंस्कार जन्माए र त्यसलाई हुर्काए ? अनि त्यो कुसंस्कारविरुद्ध कसरी भूमिहीन निमुखाहरु आवाज मुखरित गर्छन् ? यसकै सेरोफेरोमा घुम्ने नाटक हो, ‘जालिनी’ ।

नाटकले आफ्नो शासन सत्ता डग्ने भयले शासक आफ्नै सन्तानलाई कसरी बन्द पर्खालभित्र कैद गर्न तयार हुन्छन् भन्ने स्पष्ट देखाएको छ । आफूभन्दा छोरी (राजकुमारी) शक्तिशाली बन्न सक्ने ज्योतिषीको भनाइ र उनीहरुको सल्लाह मान्ने महत्वाकांक्षी राजाको दरबारको कथा हो, ‘जालिनी’ । ध्रुवसत्य परियारको कथा संग्रह ‘कैरन’ भित्रको लोक कथा ‘जालिनी’ शक्ति आर्जनमा पारिवारिक खेलको कथा हो ।  

राजकुमारीले आफ्नो जीवनकालमा सबैभन्दा पहिला जसको चित्र बनाउँछे, उही नै राज्यको शक्तिशाली व्यक्ति हुन्छ भन्ने ज्योतिषमण्डलको सल्लाहअनुसार राजाले राजकुमारीलाई कुनै पनि पुरुषको अनुहार हेर्न नदिने व्यवस्था मिलाउँछन् । 

कुनै पनि परपुरुषको अनुहार नदेखाउने प्रपञ्चमा उनले राजकुमारीका लागि छुट्टै दरबार बनाउने घोषणा गर्छन् । उक्त ‘जालिनी’ दरबार निर्माणका लागि प्रत्येक घरधुरीबाट आर्थिक तथा श्रमदान गर्न दरबारले उर्दी जारी गर्छ । त्यही ‘जालिनी’ दरबार निर्माणका लागि जनतामा गरिएको उर्दी नै कसरी आफ्नो दरबारप्रतिको जनताको असन्तुष्टिको कारण बन्छ भन्ने नाटकले वर्णन गर्छ । 

नाटकको नाम सुन्दा ‘जालिनी’ अर्थात् राजकुमारी मुख्य पात्र होलिन् जस्तो लाग्छ, तर होइन । शासन सत्ताको बागडोर सम्हाल्ने राजा मुख्य पात्र होलान् जस्तो लाग्छ । तर, राजा पनि नाटकका मुख्य पात्र होइनन् । नाटककी मुख्य पात्र जलजला हुन् र अभिनयका दृष्टिले पनि जलजला नै नाटककी केन्द्रीय पात्र हुन् ।

निर्देशनका हिसाबले दयाहाङ राईले नाटकलाई न्याय गरेका छन् । कथालाई नाटकमा ढाल्ने कठिन कार्यमा उनले निकै मेहनत गरेको देखिन्छ । नाटकमा निर्देशकीय पक्षलाई अब्बल नै मान्न सकिन्छ । विद्रोहको मुख खोल्ने पात्र र उनको भूमिकामा खोट लगाउन सकिँदैन । नाटकमा राजाको भूमिकामा भने शारीरिक र अभिव्यक्तिका हिसाबले निर्देशक कलाकार छनोटमा चुकेका छन् । अन्य कलाकार ठिकठाक लाग्छन् । 

पृष्ठभूमिमा बज्ने संगीतमा पनि दर्शकले चित्त बुझाउँछन् । नाटकमा ठाउँ–ठाउँमा सस्पेन्स छ । त्यसले दर्शकलाई थप मनोरञ्जन दिन्छ । तर कथाले शुरुमा बाटो समाउँदा दर्शकले गरेको अनुमान अनुसार नै कथाको अन्त्य हुन्छ । कथालाई नाटकमा ढालिएको हो । त्यसैले यसमा निर्देशकसामु आफ्नै बाध्यता निश्चय नै थियो होला । तर लोक कथा भएकाले त्यसमा केही ‘ट्विस्ट एन्ड टर्न’ गरिएको भए अझ नाटक हेर्ने दर्शकलाई रमाइलो हुने थियो । नाटकको स्रोत कथामै सीमित हुँदाका निर्देशकको विवशता नाटकमा देखिन्छ ।

र पनि नाटकले कुसंस्कार र सपनाका बाधकहरु विरुद्ध गरेको विद्रोहलाई देखाएको छ । शक्ति केन्द्रहरु कसरी गलत सल्लाहमा आफ्नो विरासत बिसाउने अवस्थामा पुग्छन् भन्ने यर्थाथलाई नाटकले सुन्दर ढङ्गले चित्रण गरेको छ । 

जन्मदै खेप्दै आएको शासनसत्ताको दासत्व र आफूलाई शक्ति सम्पन्न बनाइराख्न जात, धर्म, वर्ण र लिङ्गलाई वर्गीकृत गरेर कसरी शासकले आफूलाई टिकाउने प्रयास गर्थे भन्ने जान्न खोज्नेहरुलाई नाटक सार्थक छ । 

अनामनगरस्थित मण्डला थिएटरमा नाटक ‘जालिनी’ असोज २१ गतेसम्म चल्नेछ । 

तस्बिरहरू : सरिता खड्का