गाइजात्रा हास्य कलाकारहरूको दसैँ हो । दुई साता चल्ने गाईजात्रा महोत्सव बिहीबारबाट काठमाडौंको प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा प्रारम्भ भएको छ । बिहीबार प्रतिष्ठानको प्रांगणमा हामीसँग जम्काभेट हुँदा हास्य व्यंग्यकार शैलेन्द्र सिम्खडा असिनपसिन देखिन्थे । मुस्कुराउँदै सिम्खडाले भने, “मेरो त गाईजात्रै छ, आजबाट सो सुरु गर्नुपर्ने अहिलेसम्म केही तयारी छैन,”

कुराकानी गर्न भन्दा पनि उनलाई कविता सुनाउन हतार भयो । “ए  काका ! लौन यो कविता कस्तो छ ? दर्शकले कत्तिको रुचाउलान्, मलाई त डर पो लागिरहेको छ ?,” उनले वाचन सुरु गरिहाले :

 

 

धादिङको दार्खा–७  मा ०१८ साल फागुन ११ गते मध्यम परिवारमा जन्मिएका हुन् शैलेन्द्र । उनी सानैदेखि फुटकर कविताहरू लेखिरहन्थे । देशमा पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्ध आगो दन्किरहेको बखत् ०३६ सालमा सडक कविता ‘क्रान्ति’ लेखेर व्यंग्य जगत्मा पाइला टेकेका हुन् उनले । “त्यतिबेला क्रान्तिकारी कविहरूले सडकमा आगो ओकल्थे, मैले त्यसैको सिको गरेको हुँ,” उनले सुनाए । 

उनले अगाडि भने, “त्यतिबेला मेरो स्कुल भर्खर सकिएको थियो । सडक कविहरूले सडकमा पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्ध आगो ओकलिरहेका थिए, त्यही बेला ममा पनि व्यंग्य चेता उन्नत हुन पुग्यो र कवितात्मक भावबाट त्यसलाई अभिव्यक्त गर्न थालेँ ।” 

त्यसपछि उनी ०३६ सालबाट म प्रज्ञा प्रतिष्ठान प्रवेश गरे । सुरुमा उनी प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा नाटक सिक्नका लागि छिरेका हुन् रे ! तर उनमा ‘नाट्य रस’ ‘हास्य रस’ हावी भयो  ।

उनले थपे, “रंगकर्मी भएपछि मैले मञ्चमा गाईजात्रे कार्यक्रमहरू देख्ने मौका पाएँ । ०३३ सालबाट प्रज्ञा भवनमा गाईजात्रा महोत्सव हुँदै आएको रहेछ, ०३६ सालपछि म पनि सहभागी भएँ ।”

उनी आफूलाई भाग्यमानी ठान्छन्, यस अर्थमा कि उनले सबै बेलाका कलाकारसँग घुलमिल हुन पाएका छन् । सन्तोष पन्तदेखि तीते–जिरे गाईजात्रा महोत्सवसम्म आइपुग्दा उनी कुनै महोत्सवमा छुटेका छैनन् । 

“लैनसिंह बाङ्देल कुलपति हुनुहुन्थ्यो । उहाँ जहिल्यै सोध्नुहुन्थ्यो, ‘शैलेन्द्र के छ तिम्रो प्रस्तुति यसपाली ?’

मैले प्रस्तुति गर्ने ‘स्क्रिप्ट बुझाएपछि उहाँ ‘हुन्छ, हुन्छ, यो एकेडेमीलाई राखौँ’ भनेर फुरुंग पर्नुहुन्थ्यो, अहिले पनि साथीभाईबाट त्यस्तै उत्साह पाइरहेको छु,” गाईजात्रा महोत्सवको सुरुवाती दिन सम्झिए उनले । 

“एकेडेमीकै प्रेरणाका कारण ०४५ सम्म मैले अटुट रूपमा मञ्च पाएँ । त्यसपछि सन्तोष पन्त म र साम्दे शेर्पा भएर ११ वर्षसम्म गाईजात्रा महोत्सव आयोजना गर्‍यौँ । ६० को दशकपछि दीपकराज गिरी, जितु नेपालहरू आउनुभयो । उहाँहरूसँग मिलेर गाईजात्रा महोत्सवको आयोजना गर्न थालेको ११ औं पटक हो,” उनले बेलिबिस्तार लगाए । 

विषयवस्तुको अभावदेखि गम्भीर विषयवस्तु प्रस्तुत गर्दा पनि दर्शक नहाँसेका थुप्रै दुःखद घटनाहरू छन् उनीसँग । त्यसमध्ये केही त्यस्ता प्रतिनिधि घटनाहरू पनि रहेछन्, जुन उनले हामीसँग साटे ।

०३८ सालताका रेडियो नेपालमा ‘रसरंग’ भन्ने कार्यक्रम निकै लोकप्रिय थियो । रसरंग कार्यक्रममा राजपाल हाडाको चर्चित जोडी थियो । मदनकृष्ण श्रेष्ठ र हरिवंश त्यसपछि जोडी बनेका हुन् । मदनकृष्ण दाइ, हरिवंश दाइ, सन्तोष पन्त र गोपालराज मैनालीले रसरंगमा विविध हास्य व्यंग्य प्रस्तुति दिन्थे । मैले त्यतिबेला सानो प्रस्तुति बनाएर रसरंगमा पेश गरेको थिएँ । कार्यक्रमको ‘स्क्रिप्ट’ पास भयो । रसरंगमा जाने मेरो उत्कट अभिलाषा थियो । लिखित पास भएपछि मेरो भुइँमा खुट्टै रहेन । कार्यक्रम हलजस्तोमा तयार पारिन्थ्यो, त्यहाँ दर्शकहरू पनि हुन्थे । उनीहरूलाई पेट मिचीमिची हँसाउन भनेर त्यस्तै लुगा लगाएर हल बाहिर खानासमेत नखाई कुरेर बसिरहेको थिएँ । ‘तपाईंको अन्तिममा पालो है, प्रस्तुति राम्रो छ । तयारी हालतमा रहनू’ कृष्णा ताम्राकारले यसो भनेपछि म पनि कतिखेर पालो आउला भनेर तम्तयार थिएँ । ठिक्क मेरो पालो आयो, तर ताम्राकारले भनिन्, ‘आजलाई प्रस्तुति पुग्यो, अब अर्को पटकलाई । तिमी जाऊ अब’ उनले रेकर्डिङ बन्द गरिन् ।

मत रुन थालेंछु । मैले मेरो प्रस्तुति आउँछ भनेर सबैलाई सुनाउन भ्याइसकेको थिएँ । ‘आकाशै खसे’जस्तो भयो त्यो घटना मेरो लागि । त्यो घटनालाई मैले चुनौतीको रूपमा लिएँ

पञ्चायती व्यवस्थाकै समय थियो । एउटा निकै राम्रो ‘कमिक्स’ बनाएर गाईजात्रा महोत्सवकै लागि पेश गरेको थिएँ । दुनियाँले वाहवाह गरेका थिए । दार्जिलिङका ‘हम जाएगा’ भन्ने चर्चित कलाकार नेपाल आएका थिए । त्यतिबेला कमिक्स प्रतियोगिता भएको थियो । उक्त प्रतियोगितामा त्यो कमिक्स प्रथम भएको थियो । 

त्यतिबेला मैले ‘पशुपतिनाथ रोएको’ शीर्षकमा कमिक्स तयार पारेको थिएँ । ‘सबै विदेश गए, मचाहिँ विदेश जान पाइनँ’ भनेर महादेव रोएको दृष्य कमिक्समा उतारेको थिएँ । ‘मच्छिन्द्रनाथको भोटो धुन पठाएको अहिलेसम्म आइपुगेन’ भन्दै मूर्ति, पुरातात्विक महत्वको सामग्री चोरीको व्यंग्य गरेको थिएँ । 

तर, त्यसले हंगामा मच्चयिो । ‘हिन्दूहरूको आराध्यदेव पशुपतिनाथको व्यंग्य गर्ने ?’ भन्दै तत्कालीन व्यवस्थापकले मेरो ‘कमिक्स’ काटिदिए । त्यस घटनाले पनि मेरो मस्तिष्कमा ठूलो आघात पु¥याएको छ । 

०५२/०५३ तिर कहिले टुबोर्गले त कहिले मुना चियाले हास्य चेतना विस्तार गर्न देशभर ‘हास्य व्यंग्य टुर’ आयोजना गथ्र्यो । त्यस्तै एउटा कार्यक्रममा हामी पोखराको प्रस्तुति सकेर गोरखा पुगेका थियौं । तर, त्यहाँ दुःखद् घटना घट्न पुग्यो । सँगै प्रस्तुति सकेका साथीहरूबीच सामान्य मनमुटावमै पाखुरा सुर्कने परिस्थति नै आइलाग्यो र लाख सम्झाउँदा पनि नमानेपछि हामी बेग्लाबेग्लै प्रस्तुति दिएर काठमाडौँ फर्कियौँ । त्यो हाम्रो लागि दुःखद् घटना थियो । हास्यव्यंग्य प्रस्तुतिको हरेक क्षण त्यो घटना मेरो मथिंगलमा घुमिरहन्छ । 

कतारमा दोस्रो प्रस्तुति देखाउँदै थियौँ । पहिलो ‘शो’ देखाउँदा दर्शक नअटेपछि दोस्रो शो चिडियाघरको अघिल्तिर देखाइँदै थियो । त्यतिकैमा कतारमै रहेका गाउँका भाईहरूले फोन गरे, ‘हामी तीन–चार जना आउँदैछौँ दाइ, टिकट चाहियो है’ मैले पनि आयोजकलाई भनें, ‘मेरा गाउँका भाईहरू आउँदैछन्, व्यवस्था मिलाइदिनुहोस् ।’

व्यवस्था मिलाउन आयोजक ढोकामा पुग्दा त टिकट काटेकाहरू छिर्न नपाएर रिसाएछन् ।

आयोजकले, ‘म आयोजक हुँ, टिकट काटेका मानिसलाई भित्र जसरी पनि छिराउँछु’ भनेछन् । तर, पानीको बोतल बोकेका एक व्यक्तिले उनको मुखमा तीन–चार पटक प्रहार गरेर रगतपच्छे बनाइहालेछ ।

उता उद्घोषकले मलाई प्रस्तुतिको लागि नाम उच्चारण गरिसक्यो, यता आयोजक कुटाइ खाएर रक्तमुच्छेल भएर आएको छ । यस्तो बेलामा कसरी हँसाउनु ? त्यस्तो क्षण पनि आइलागेको छ हास्य जीवनमा । 

०४४ सालको गाइजात्रा चलिरहेको थियो । महोत्सवको तेस्रो दिन थियो शायद । दिदी खिलकुमारी धमला अचानक बित्नुभएको खबर आयो । कुशलमंगलै सुनेको थिएँ, तर अचानक निधन भएको भन्ने सुनेपछि मेरा नौनाडी गले । अहिलेको जस्तो फोनको सुविधा थिएन । घरबाट सदरमुकाममा ‘आवा’ गएछ र सदरमुकामबाट काठमाडौँ ‘आवा’ आएपछि मैले खबर थाहा पाएँ । त्यतिबेला म पकनाजोलमा बस्थेँ । घरमा बाबुआमा मात्र हुनुहुन्थ्यो । यता सहरमा हुनुभएका आफन्तहरू भन्छन्, ‘यस्तो अवस्थामा तँ घर जा ।’ उता आयोजकहरूले सारा तयारी गरिसकेका छन् । बीचमै प्रस्तुति छोडेर जाँदा मेरो करिअरको सवाल छ । नजाऊँ परिवारको सदस्य गुम्दा पनि नहुने छोरो के काम !

अनेक कोसिस गर्दा पनि म घर जान सकिनँ । दिदी गुमाउँदाको पीडाको भारी बोकेर मैले कसरी हँसाएँ हुँला ? अहिले सम्झँदा पनि ज्वरो छुट्छ ।

०७१ सालको गाईजात्रा पनि हाम्रो लागि निकै दुःखद् बन्न पुग्यो । हामीले नायक श्रीकृष्ण श्रेष्ठलाई गुमाउन पुग्यौँ । उनको मृत शरीर काठमाडौँमा आइपुगेको दिनबाट नै गाईजात्रा महोत्सव सुरु हुँदै थियो । उनी एउटा कलाकारमात्र थिएनन्, हाम्रो गाईजात्रा महोत्सवसँग उनको विशेष ‘नाता’ जोडिएको थियो । उनी कुशल नृत्यकर्मी पनि थिए । उनको नाच राखेर मैले ६–७ वटा ‘शो’ गरेको छु । त्यतिमात्र होइन, उनी प्रत्येक वर्षको गाईजात्रा नबिराई हेर्थे र अरुलाई पनि हेर्न उत्साहित तुल्याउँथे । हाम्रो लागि उनी ‘महान्’ मान्छे थिए । उनको निधनले व्यक्तिगत हिसाबले मलाई निकै दुःखी तुल्यायो । उनको मृत्युको शोकमा हामीले तीन दिन गाईजात्रा महोत्सव रोक्यौँ । 

हामीले जसलाई गाईजात्रा सुनाउनुपर्ने हो, अहिले पनि उसलाई सुनाउन सकेका छैनौँ । पञ्चायतकालमा ‘फलानो ठाउँको गाईजात्रामा फलानो कलाकारले यसो भन्यो’ भनेर राष्ट्रिय पञ्चायतमा छलफलको विषय बन्थ्यो तर अहिले हाम्रो व्यंग्यले मात्र मनोरञ्जन दिएको छ । सरोकारवालाले त्यसलाई मनन् गर्न सकेनन् । पञ्चायती सरकारलाई समेत सच्चिन बाध्य पार्ने हाम्रो हास्य व्यंग्यले अहिलेका शासकलाई लाख कोसिस गर्दा पनि सुधार्न सकेन । 

यहीँ प्रधानमन्त्रीलाई बोलाएर, ‘तपाईंका पछाडि तस्करको लस्कर छ’ भन्यो भने पनि त्यसलाई फगत ‘व्यंग्य’ ठानिदिन्छन् । समाजको संवेदनशील कुरा उठाउँदा पनि त्यसलाई मनोरञ्जनमात्र सोचिदिन्छन् । मूर्तिलाई भनेको हो कि मान्छेलाई भनेको हो कुनै भिन्नता भएन । 

३४ वर्षदेखि गाईजात्रे प्रस्तुति देखाउँदै आएको छु । प्रज्ञा प्रतिष्ठानको जागिर यो वर्ष अन्तिम हो । ०६३ यता गाईजात्रे महोत्सवमा मैले कविता सुनाउँदै आएको छु । हास्य व्यंग्यलाई विधा होइन, विषयमात्र मान्नेको कमी नभएकाले म निरन्तर लागिरहेको छु ।