हाम्रो जीवनसँग ठोक्किन आउने कतिपय प्रश्नहरू निकै सरल लाग्छन्, तर ती सरल प्रश्नहरूका उत्तरहरू त्यति सजिलै प्राप्त हुन सक्दैनन् । जस्तो कि ॐ शब्द कति सूक्ष्म छ, कति सरल छ, तर के ॐ हामीले सोचेको जस्तो सरल छ त ? कदापि छैन ।

त्यसैले सजिलो प्रश्नको उत्तर हामीले सजिलै दिए पनि त्यो उत्तर वास्तवमा सही नहुन सक्छ । प्रश्नले खोजेको शाश्वत उत्तर हामीले दिन नसकिरहेका हुनसक्छौँ । हाम्रो जीवनमा पनि एउटा यस्तो प्रश्न छ, जो अपार छ । म को हुँ ? यो प्रश्न सुन्दा कति सरल लाग्छ । झट्ट उत्तर पनि दिन्छौँ, ‘म फलानो हुँ । ढिस्कानो हुँ ।’ हाड, मासु र छालाले बेरिएको शरीरलाई अर्थपूर्ण र मूल्यवान् पार्ने जुन मूलतत्त्व छ, त्योसँग अपरिचित भएर नै हामी यो संसारबाट बिदा हुन्छौँ ।

आखिर आफैँभित्रको विराटतालाई चिन्न नसकेर, बुझ्न नसकेर ओइलाउँदो रहेछ मान्छे । व्यापकतालाई बेवास्ता गरेर संकीर्णतामा सम्पन्न हुन खोज्दो रहेछ मान्छे ।

यसै सन्दर्भमा कुरा गर्दै छु, सरस्वती प्रतीक्षाको नवीनतम उपन्यास ‘स्व’का बारेमा । बुद्ध दर्शनको आँगनमा टेकेर रचिएको यो उपन्यास २८० पृष्ठमा विस्तारित छ ।

वर्तमान समयको मान्छे स्वको बोधबाट निकै टाढा छ । आफैँभित्रको परमज्ञानको सागरलाई भेट्न नसक्दा किनारमा भट्किएर रुक्खिएको छ । जलभित्रको मीन भएर छट्पटिएको छ । आजका कैयौँ पुस्ता अशान्त छन् । शृंखलित जीवनशैलीबाट खँगारिएका छन् यत्रतत्र । यसै सन्दर्भमा दुःखपीडा र संघर्षपूर्ण अव्यवस्थित जीवनलाई कथानकले डोर्‍याएको छ ।

उपन्यास पढ्दा यस्तो लाग्छ, मान्छे दुःख, संघर्ष, पीडाको पुलिन्दा हो । पात्रहरूको जीवन यात्रा पढ्दै जाँदा लाग्छ, पीडाभित्र पनि ठूलो खजाना छ । दुःखको निदान छ ।

चेतन मन हाबी हुन्छ, शक्तिशाली अवचेतन मनमाथि । तर, सबैले अवचेतन मनलाई चिन्न पनि असम्भव छ । त्यही अवचेतन मनले खोज्दो रहेछ निरन्तर स्वको स्वाद । अस्तित्वको भोक । आनन्दको प्यास ।

आखिर म हो हुँ ? यो प्रश्नको उत्तर शब्दातीत छ । व्याख्यातीत छ । वर्णनातीत छ । विश्वातीत छ । यो प्रश्नको उत्तर अनुभवबाट मात्र प्राप्त हुन्छ । साक्षात्कारबाट बोध हुन्छ । अमूर्त कुरा बुझ्न हामी पनि अमूर्तकै गर्तमा डुबुल्की मार्नुपर्छ ।

शरीरको साधारण संवेदना बुझ्न त अनुभवको कसीमा उत्रिनुपर्छ भने यो त अमूर्तभन्दा पनि अमूर्त कुरा हो । मन, बुद्धि, विवेक र अहंकारभन्दा परको विषय । इन्द्रियभन्दा अझ परको छैटौँ इन्द्रियको अनुभवको साम्राज्य हो, स्व ।

हामी अशान्त, अतृप्त, अपूर्ण र विक्षिप्त छौँ । किनकि, हामीले आफ्नो जरा समात्न सकेका छैनौँ । स्व हाम्रो जरा हो । जबसम्म जरामा मल, जल पुग्छ, तब मानवरूपी वृक्ष पनि पूर्ण रूपमा स्वस्थ्य हुन्छ । तर, आधुनिकताको नाममा हामी यति मूर्ख हुँदै छौँ कि जराको अस्तित्व नै छैन लाग्छ । अनि, जीवनरूपी वृक्षको पात, फूल, फल र हाँगाबिँगामा मात्र पानी हाल्न दौड्न्छौँ ।

हाम्रो जरा त आकाशतिर फैलिएको छ, मस्तिष्क हाम्रो जरा हो । मस्तिष्क नै विश्वब्रह्माण्ड हो । तर विडम्बना, हामी त्यहाँसम्म पुग्न कोसिससम्म गर्दैनौँ ।

सरस्वती प्रतीक्षा ‘स्व’को माध्यमबाट हामीलाई झकझक्याउँछिन् आफैँभित्रको यात्राका लागि । वास्तवमा हामी स्वलाई आत्मसात् गर्न नसकेर नै अशान्त भएका रहेछौँ । अधीर, असन्तुष्ट, अव्यवस्थित, अज्ञानी हुँदै अभागी बन्न पुगेका रहेछौँ ।

स्वको परिभाषा शब्दमा किमार्थ दिन सकिँदैन । सरस्वती प्रतीक्षाले ‘स्व’मा सप्तमको जीवनलाई आधार बनाएर सम्पूर्ण मानव जीवनलाई देखाएकी छन् ।

उपन्यासकारले डब्ल्यूएच प्रश्नहरूमार्फत राजविद्यासँग नजिक पुर्‍याएकी छन् । अवचेतन मनसँग साक्षात्कार गराउँदै संवाद गराएकी छन् ।

विभिन्न उपशीर्षकमार्फत जटिल दर्शनलाई सरल पारेर उतारेकी छन् । समाज, सम्बन्ध र मनोविज्ञानबाट आरम्भ भएको कथा समाधितिर बगेको छ । अनौठो ठाउँ, अनौठो मान्छे भेटेपछि सप्तम भिज्दै जान्छ ज्ञानको रसमा । ‘अर्को सिद्धार्थको कथा’ सुन्दै ‘मादी किनाराका घाउहरू’ चहर्‍याउँछन् ।

‘खसीलाल’को मनमस्तिष्कको कथा पढ्दा काँतर हृदय डराउँछ । लाग्छ, राक्षस कपोलकल्पित पात्र अवश्य होइन । देव र दानव सहोदर भाइ हुन् । यी अलग छैनन् । हाम्रो मस्तिष्कमा विराजमान छन् यी पात्रहरू । प्रश्न उठ्छ, अब कसलाई जागृत गर्ने ? मान्छेको हातमा रहेछ उत्तर ।

‘अँधेरीको नयाँ पञ्चशील’ जानेपछि भन्न मन लाग्छ, ‘सन्देह नगर सुशीला’ । दुःखको सागर पार गरेपछि ‘अन्तर्दृष्टि’ खुल्छ अनि पुग्छौँ, ‘अन्तिम अस्पताल’ र स्वलाई प्राप्त गरेपछि शान्त हुन्छौँ ।

सुललित भाषा, बोधगम्य शब्द, विम्ब र कलापूर्ण प्रस्तुतिले उपन्यास पठनीय छ । घरभित्र अशान्तिको पर्खाल निर्माण भएपछि पात्रहरूको दैनिकीले पाठकलाई चिन्तनशील बनाउँछ । स्वको खोजीमा लडिरहेका पात्रहरूलाई नजिकबाट हेर्न सकिन्छ । कथाहरूमा पाठकले आफैँलाई भेट्न सक्छन् ।

सहअस्तित्व स्वीकार गर्न नसक्दा उत्पन्न भएको कलहले निर्माण गरेको पात्रको बालमनोविज्ञानलाई सरस्वतीको कलमले बडो कलात्मक तवरले उठाएको छ ।

बुद्ध दर्शनलाई विभिन्न पात्रहरूका कथाबाट जोड्दै लगिएको छ । शृंखलाबद्ध कथाहरूको माध्यमबाट दर्शनको मिठो पीयूष पिलाएकी छन् उपन्यासकारले ।

मान्छेभित्रका डरलाग्दा आकांक्षाहरू पढ्दा पाठकको सातो जान्छ । उपन्यासले नवीनतालाई अँगालेको छ । साथै, दर्शन र विचारको अश्व चढेर रोचकताको काठी कसेको छ । जीवन दर्शन, अध्यात्म, ज्ञान, विज्ञानको भावभूमिमा उपन्यास विस्तारित छ ।