काठमाडौं । आज वैशाख १२ गते । चार वर्षअघि अर्थात् २०७२ साल वैशाख १२ गतेको मितिलाई सम्झिँदा हामी नेपाली झस्किने गर्दछौं । त्यो दिन बिहान ११ः५६ बजेको समयमा आएको ७ दशमलब ८ म्याग्निच्यूडको भयानक भूकम्पबाट हामीले ठूलो जनधनको क्षति बेहोर्नुपर्‍यो ।

त्यसबेला भूकम्पमा परेर झण्डै ९ हजार मानिसको ज्यान गयो, करिब २२ हजार मानिस घाइते भए र कैयौं संरचना ध्वस्त भए । त्यसबाट उत्पन्न कथा र व्यथा अनि पीडाको अन्त्य अझै भइसकेको छैन । त्यो भूकम्पलगत्तै एउटा नाम सधैँ मिडियामा छाएको थियो । त्यो नाम थियो– लोकविजय अधिकारी । भूकम्पलगत्तै फोन पनि अबरुद्ध भएको बेलामा भूकम्पको बारेमा रेडियो नेपालमार्फत् सर्वसाधारणसम्म सूचना दिने व्यक्ति उनै अधिकारी थिए । 

सरकारी निकाय भूकम्प मापन केन्द्रका प्रमुख रहेका उनी त्यतिबेला २४ सै घण्टा मिडियाको सम्पर्कमा थिए । बाहिरबाट अध्ययन अनुसन्धानमा आउनेसँगको भेटघाट, मिडियासँगको उपलब्धता तथा विभिन्न भागमा निरीक्षण गर्न जाने मात्रै होइन लगातारका परकम्पपछिको अपडेट गराउने काममा पनि उनको टोली त्यसरी नै युद्धस्तरमा खटिएको थियो ।

शनिबारको दिन परेकोले भूकम्प आएको समयमा घरमै रहेका उनी २० मिनेट भित्रमा कार्यालय पुगेको बताउँछन् । त्यसदिन उनको कार्यालयमा १ लाख २० हजार कल त फोन मात्रै रेकर्ड भएका थिए । ४८ घण्टा सम्म उनी नेतृत्वको टोली लगातार कार्यालयमा खटिएको थियो । तर, पछिल्ला दिनमा उनको फोन लाग्दैन । उनी अक्सर पहिला जस्तो मिडियासँग नियमित सम्पर्कमा पनि छैनन् । आखिर उनी के गर्दैछन् त ? अहिले फ्रान्समा रहेका वरिष्ठ भूगर्भविद् समेत रहेका अधिकारीले बुधबार राति बाह्रखरीसँग लामो कुराकानी गरे ।

प्रस्तुत छ, उनीसँग बाह्रखरीका लेखनाथ अधिकारीले गरेको वार्ताः 

भूकम्प भन्नासाथै तपाईंको नाम सुनिन्थ्यो कता हराउनुभयो आजकल ?

म हराएको छैन । अध्ययनको सिलसिलामा अहिले फ्रान्सको पेरिसमा छु । म अहिलेपनि भूकम्प मापन केन्द्रकै प्रमुखका रुपमा  छु । तर, अहिले बिदा लिएर आएको हुँ ।

के अध्ययन गर्दै हुनुहुन्छ ?

गोरखा भूकम्पकै बारेमा पीएचडी गर्न म यहाँ आएको हुँ । तीनवर्ष पढें । अब १ वर्ष बाँकी छ । म बेलाबेलामा नेपाल पनि जाने गरेको छु । नेपाल गएकोे बेलामा कार्यालयमा हाजिर हुन्छु । अरु बेला बिदामा छु । 
मैले युनिभर्सिटी अफ पेरिसमा गोरखा भूकम्पबारेमा पीएचडी गर्न लागेको हुँ । 

सरकारले पठाएको हो कि आफैं जानु भएको ?

सरकारकै सिफारिसमा गएको हुँ । 

२०७२ सालको भूकम्प र त्यसपछिको परकम्पका क्रममा समग्र मुलुकले नै तनाव बेहोर्नुपरेको अवस्थामा यहाँले पनि रातदिन नभनी खटेको चर्चा त्यतिबेला सुनिएको हो । त्यसबेलाको अनुभव कस्तो थियो ?

झण्डै १ वर्ष निकै गाह्रो भयो । १ वर्षको अवधिमा झण्डै ३० हजार भन्दा बढी परकम्प गए । सुरुका दिनमा त साना ठूला गरेर दैनिक नै झण्डै ३०–४० वटा परकम्प गएका थिए । परकम्पको क्रम अझै रोकिएको छैन । त्यतिबेला हामी चौबीसै घण्टा जस्तो खट्यौं । केही दिन त लुगा फेर्नकालागि मात्रै घर जाने गरेका थियौं । हुनत अहिलेपनि हामी २४ सै घण्टा खट्छौं । रातिपनि हाम्रा स्टाफहरु उत्तिकै सक्रिय हुनुहुन्छ । हामी कार्यालय समयपछि घरमै गएर पनि कम्प्युटरबाट काम गर्न सक्छौं । भूकम्प कहाँ गएको कत्रो गएको भनेर घरबाटै पनि भन्न सकिन्छ ।

२०७२ सालको भूकम्पपछि जुन चिन्ता र चासो सबैमा थियो, अहिलेको अवस्थामा आउँदा हामीले त्यतिबेला गरेको चिन्ताअनुसार काम गर्न सक्यौं जस्तो लाग्छ कि लाग्दैन ?

त्यो चाहिँ सके जस्तो लाग्दैन । जस्तो कि हामीले निर्माणका कार्य अघि बढाउँदा भूकम्प प्रतिरोधक बनाउनुपर्नेमा पूर्ण रुपमा हुन नसकेको हो कि जस्तो लागिरहेको छ ।  हामीले बिस्तारै बिर्सन लागेका छौं । २०७२ सालको भूकम्प आएको दिन वैशाख १२ र १९९० को भूकम्प आएको दिन माघ २ का दिन मात्रै हामी चर्चा परिचर्चा गर्न थालेका छौं ।

अरु बेला चाहिँ बिर्सेको जस्तो देखिएको छ । यसरी बिर्सन थाल्यौं भने हामीले फेरि पहिलाकै समस्या बेहोर्नुपर्ने हुन सक्छ । त्यस्तो अवस्था आउनु भनेको चिन्ताको विषय हो । हामीले चाँडै बिर्सिहाल्नु हुँदैन । वर्षैभरी हरेक नीति नियम बनाउँदाखेरी भूकम्पलाई केन्द्रमा राखेर काम गरिनुपथ्र्यो र पर्छ ।
 

फेरि ठूलो भूकम्प आउने सम्भावना छ र ?

त्यो कुरा पूर्वानुमान गर्न सकिँदैन । तर, भौगर्भिक रुपमा हाम्रो देशको अवस्थिति जस्तो छ त्यो हिसाबले हेर्दा हामी कहाँ भूकम्प आइरहन सक्छन् । परकम्पहरु त आइ नै रहेका छन् । त्यसैले हामी सधैं सचेत भएर अघि बढ्नुपर्ने जरुरी रहेको छ । तर, भूकम्प कहिले आउँछ भनेर कसैले पूर्वानुमान गर्न सम्भव हुँदैन । विकसित मुलुकले पनि सकेका छैनन् ।

नेपालको भूकम्प मापन केन्द्रलाई पनि अत्यधुनिक बनाउने भनेर त्यतिबेला चर्चा भएको थियो कतिको सम्भव भयो त ?

मैले अघि पनि भनें । हामीले चाडै बिर्सने गरेका छौं । त्यसले गर्दा समस्या उत्पन्न भएको हो । हामीले अरु देशमा जस्तो अत्यधुनिक प्रविधि विकास गर्न सकेका छैनौँ । सामान्य प्रविधि मात्रै प्रयोग गरिरहेका छौं । अहिलेको प्रविधिमा काम गर्न यथेस्ट स्टाफ भएपनि नयाँ प्रविधि ल्याएपछि स्टाफ त्यहीअनुसार थप्नुपर्ने हुन सक्छ । त्यता तर्फ हामीले ध्यान दिनु जरुरी छ ।

भूकम्पको पूर्वानुमान गर्न सम्भव नभएपनि भूकम्पका तरंग सुरु भएपछि तत्कालै जानकारी पाएमा जोगिन सकिन्छ भन्ने चर्चा उतिबेला भएको सुनिएको हो । चाँडो भन्दा चाँडो सूचना दिने खालको प्रविधि पनि हुन्छ भनिन्छ, त्यो तपाईहरुको केन्द्रसँग छ कि छैन ?

‘नाउ कास्ट’ भन्ने प्रविधि हुन्छ । हुनत त्यसलेपनि भूकम्प आएपछि नै काम गर्ने हो । हामीसँग त्यस्तो प्रविधि छैन । त्यो प्रविधि नेपाल विज्ञान प्रविधि प्रतिष्ठान (नास्ट) सँग भएको सुनेको छु । तर, प्रयोग भए जस्तो लागेको छैन । 

२०७२ सालको भूकम्पपछि तपाईंलाई सबै भन्दा खट्किएको प्रसंग  के हो ?

सबैभन्दा खट्किएको कुरा भनेको हामीले हाम्रो पाठ्य सामग्रीमा भूकम्पलाई समावेश गर्न नसक्नु नै हो । जस्तो जापानको पाठ्य सामग्रीमा भूकम्पलाई समेटिएको छ । तर, हामी कहाँ कुनैपनि तहमा यसबारेमा पढाइ हुँदैन । जबकि हाम्रो मुलुकमा भूकम्पको हिसाबले निकै नै जोखिम छ ।

यस्तो जोखिम भएका मुलुकमा त्यसबारेमा शिक्षा दिइने गरेको छ । त्यसैले पढाइको विषय नेपालमा प्राथमिकतामा नपरेकोमा दुःख लागेको छ । हाम्रोमा जस्तै भूकम्पको बढी जोखिम भएका जापान, चिली, मेक्सिको, इण्डोनेसिया, फिलिपिन्सजस्ता मुलुकमा भूकम्पबाट कसरी बच्ने, के के गर्ने भन्ने कुरा सिकाइएको हुन्छ । तर हाम्रोमा त्यसलाई त्यति ध्यान दिएको देखिँदैन । त्यसैले यसतर्फ ध्यान दिनुपर्छ । 

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा हामीले भूकम्पपछि जसरी काम गर्नुपर्थ्यो त्यसरी गर्न सकेनौं होइन त ?

त्यसरी पुरै नकारात्मक रुपमा मात्रै लिन पनि हुन्न । केही न केही काम त गरेका छौं । पुनर्निर्माणको कार्य भइरहेको छ । तर, जसरी हुनुपर्ने हो त्यसरी हुन नसकेको भने पक्कै हो  । हुनत आर्थिक कारणले पनि त्यसो भएको हुन सक्छ ।

तपाईं कति वर्ष भयो भूकम्प मापनको क्षेत्रमा लागेको ?

म लोकसेवा पास गरेर २०५१ साल फागुनबाट सेवामा प्रवेश गरेको हुँ । यसमा लागेको २४ वर्ष भयो । अहिलेपनि पढाइ सकेर फर्किएपछि त्यही कामलाई पुनः निरन्तरता दिनेछु ।