पृथ्वी सौर्यमण्डलको तेस्रो ग्रह हो । यसग्रहमा पानी र अक्सिजन पाइने हुँदा जीवनको आश्रयस्थल मानिन्छ । जहाँ पानी छ, त्यहाँ वनस्पति र जीवहरू पाउँछौं । यस हिसाबले मनुष्य जाति र प्रकृतिबीच नङ र मासुको सम्वनध अनादिकालदेखि रहिआएका छन् । अर्को हिसाबले भन्नुपर्दा प्रकृति र मानवबीच अक्सिजन र कार्बन डाई अक्साइडबीच लेनदेनको निरन्तर चलिरहने प्रक्रियाको रुपमा बुझ्न पनि सकिन्छ । जुन जीवन र जगतबीच आक्षुण रही आएका छन् र यो एक अर्काको अस्तित्वमा टिकेको हुनाले प्रकृति विना जीवनको कल्पनासम्म गर्न सकिन्न ।  

हिन्दू धर्ममा पृथ्वीलाई आमा या देवीको रुपमा मानिन्छ र त वन जंगल नदीनाला पहाड गुफा चुचुरा आदिको पूजा अर्चाना गर्ने चलन परम्परादेखि चल्दै आएका छन् । हिमाल–पहाडका आसपासका वन जंगल आश्रित परिवारहरू हरेक शुभकार्यमा तथा अप्ठ्यारो परिस्थितिमा आफ्ना जीवनदायनी प्रकृतिको पूजा गर्ने र वनदेवी देउताहरूलाई भाग छुट्याउने चलन रही आएका छन् ।

पृथ्वी हाम्री आमा हुन् र प्रत्येक जीवहरूलाई आ–आफ्नो ढंगले बाँच्न पाउने, सुरक्षित रहने र एक–अर्काको सह–अस्तित्वलाई स्वीकार गर्न पर्याप्त आधारहरू उपलब्ध गराएकी छिन् । गीतामा पनि कण–कणमा ईश्वरको बास भनिएको छ । अर्थात् सम्पूर्ण जीवजन्तु र रुख–बिरुवा पहाड नदीनाला सबै एउटा विशाल परिबारको रुपमा बताइएको छ । 

हरेक जीवजन्तु वनस्पति आदिलाई उत्तिकै आदरभाव र सम्मानको नजरले हेर्ने परम्पराको पछाडि ‘बाँच र बाँच्न देऊको सिद्धान्त’ आफैँमा दूरदर्शी छन् । हाम्रो पूर्वीय धर्म र दर्शनादिमा पृथ्वी जल वायु आकाश र सूर्यको महिमा र गुणगान हजारौं वर्षदेखिको परम्पराभित्रको वैज्ञानिकतालाई हामीले कम आँक्न मिल्दैन । 

इतिहास : पृथ्वी दिवसको अवधारणा सर्वप्रथम सन् १९६९ मा क्यालिफोर्नियास्थित तेल चुहिने घटनाको कारण अमेरिकी सिनेटर एवं वातावरणविद् गेलार्ड नेल्सनको थियो । त्यसै वर्ष सान् फ्रान्सिस्कोमा आयोजना भएको युनेस्को सम्मेलनमा पृथ्वी दिवस २२ अप्रिलदेखि मनाउने तिथि तय गरिएको थियो । यसरी २२ अप्रिल १९७० मा पहिलो पृथ्वी दिवस मनाएदेखि पृथ्वी बचाउँ अभियान निरन्तर अघि बढिरहेको छ । 

सन् १९९२ मा ब्राजिलको रेयो दि जेनेरियोमा सम्पन्न पृथ्वी सम्मेलनले पृथ्वी दिवसको महत्वलाई अझै बढाएको छ । त्यसपछि सन् २००९ मा राष्ट्र संघको ६३ औं महासभाले २२ अप्रिलमा मनाउने निर्णय गरेपश्चात् पृथ्वी दिवस अन्तराष्ट्रिय रुपमै मनाउन थालिएको इतिहास पाइन्छ । 

नेपालमा पनि सरकारी र गैरसरकारी संघ संस्थाहरूले पृथ्वी दिवसका दिन स्कुल–कलेजका विद्यार्थीहरूले सडकमा प्लेकार्ड ब्यानरका साथ प्रभातफेरी निकालेर जागरुकता बढाउने र तत्तसम्बन्धी विज्ञहरूद्वारा सेमिनार गोष्ठी आदि गरेर पृथ्वी दिवसको जामा पहियाइन्छ । तर, वातावरणमा पुगेको असरप्रति राज्य गम्भीर नदेखिने र सो सम्बन्धित नीतिहरू पनि कार्यान्वयनमा आउन नसक्नु अत्यन्तै दुःखद पक्ष हुन् । 

उद्देश्यः पृथ्वी जस्तो बासस्थानमा जैविक समुदायहरूको पुनरावृत्ति, मानव जातिको हित, बोटबिरुवा एवं जीवजन्तुहरूको संरक्षण उब्जाउ माटो शुद्ध पानी र स्वच्छ हावा जस्ता वातावरणीय पद्धतिसहित जैविक क्षेत्रलाई सन्तुलित राख्ने काममा निर्भर गर्दछ । आज पृथ्वीको स्थायित्व, विविधता र सौन्दर्यताको रक्षा गर्नु पवित्र उद्देश्य हो । यसका लागि समय–समयमा सेमिनार गोष्ठीको आयोजनामार्फत सर्वसाधारणमा वातावरणप्रति जागरुक गराएर पृथ्वीलाई प्रदूषण मुक्त बनाउन सदा प्रोत्साहित गराउनु हो । 

महत्व : पृथ्वी हाम्रो अन्नदाता तथा जीवनदाता जस्तो पवित्रभूमिको महत्वलाई बुझेर हामी सबैले पृथ्वीलाई सफा र सुन्दर राख्न र अन्य जीव वनस्पतिको सुरक्षामा सबैले समानरूपले बाँच्न पाउन पृथ्वीलाई पुनः पुरानै अवस्थामा फर्काउने हिसाबले प्रत्येक वर्ष २२ अप्रिललाई पृथ्वी दिवसको रुपमा मनाउँदै आइरहेका छौं । 

समस्याहरू : तीव्र गतिमा बढ्दो औद्योगिकरण, शहरीकरण, आधुनिकरण, जनसंख्या वृद्धि, गरिबी र अशिक्षाका कारण पृथ्वीमा  अत्यधिक मात्रामा प्रदूषण बढ्दै गएको छ । पृथ्वीमा थुप्रिदै गरेको फोहोरका कारण विषाक्त वातावरण वायु पदूषण, जलप्रदूषरण, ग्लोबल वार्मिंग र त्यस्ता वातावरणीय विषयहरूका कारण पृथ्वीमा स्वस्थ्य जीवनको अस्तित्वका लागि वर्तमान परिस्थितिहरू ज्यादै  चुनौतीपूर्ण बन्दै गएका छन् । 

त्यसबाट उत्पन्न परिस्थितिले जल स्थल वायु अन्तरिक्षसम्मकै वातावरणमा असन्तुलनले गर्दा मौसम परिवर्तनमा असर पुर्याएको छ भने तापक्रममा वृद्धि अनावृष्टि अतिवृष्टि भूस्खलन बाढी सुख्खा भूकम्प सुनामी चट्ट्याङ्ग हावाहुरी आदिको प्रकोपले वर्षिनी करोडौंको धनमालको नोक्सानी बेहोर्दै आइरहेको यथास्थितिबाट हामी सबै अवगत छौं । यस्तो परिस्थिति सिर्जना हुनुमा मुख्यतः हामी आफँै र त्यसपछि राज्यको पंगु नीतिहरू पनि उत्तिकै दोषी रहेका छन् । 

समाधानको उपाय : पृथ्वीको बढ्दो तापक्रमले एउटा भयानक स्थिति उत्पन्न हुने सम्भावना हामीले ख्याल ठट्टाको विषय बनाइनु हुन्न । पृथ्वीमा प्रदूषण फैलाउनुको अर्थ हो, वायुमण्डल र जलमण्डलबीचको सन्तुलन बिग्रनु हो । यस समस्याको न्यूनीकरणका लागि हामी सबैले सक्दो रुपमा पदूषण फैलिनबाट रोकौं, रुख बिरुवा रोपौं । वन जंगल विनास हुनबाट जोगाऔं किनकि पर्यावरण सन्तुलन कायम गर्न रुख बिरुवाको भूमिका महत्वपूर्ण मानिन्छन् ।

तसर्थ, पृथ्वीमा जम्मा भएका फोहोरलाई मोहोरमा बदल्न आवश्यक प्रविधिहरू अपनाउने । यसै किसिमले २० माइक्रोन भन्दा कम पोलिथिन झोला र पराग गुट्का जस्ता वस्तुमाथि कडाइका प्रतिबन्ध गर्ने, सुख्खा तथा बन्जरभूमिमा उद्योगहरू स्थापना नीति लागू गरिनुपर्छ । त्यसरी नै उद्योगहरूबाट निस्कने पदूषणलाई नियन्त्र गर्न आवश्यक प्रविधि अपनाउने, वृक्षारोपण कार्यक्रमलाई गाउँघर सहायकमार्ग, राजमार्गको दुवै किनारा र नाङग्गा डाँडापाखाहरूमा एउटा अभियानको रुपमा अघि बढाउन आवश्यक छ ।

यसैगरी  ब्याट्री तथा हाइड्रोजनबाट चल्ने गाडीहरूको प्रयोगमा जोड दिने, जनसंख्या वृद्धि, गरिबी निवारण र सुकुम्बासी समस्या जस्ता सरोकार राख्ने वातावरणका विषयलाई कक्षा सात आठदेखि नै पाठ्य पुस्तकमा अनिवार्य गराएर भविष्यको पुस्तालाई जिम्मेवार बनाइनुपर्छ । तत्तसम्बन्धी नीति निर्माण गरी सरकारी तबरबाट पनि समाधानमा त्यतिकै तदारुकता अपनाउन जरुरी देखिन्छ । 

पृथ्वी दिवसबारे यतिको चर्चा गरेर विश्वकै प्रमुख अभियन्ता ग्रेटा थनबर्गको चर्चा गरिएन भने पृथ्वी दिवस अपुरो हुनेछ । स्वीडेनकी ग्रेटा थनबर्ग ८ वर्षको उमेरदेखि नै वातावरणबारे रुचि राखेर बुझ्न थालिन् । क्रमशः ठूली हुँदै र बुझ्ने भएपछि उनले स्टकहोममा १८ महिना डिजिटल माध्यमबाट जलवायु परिवर्तनको विषयमा अभियान छेडिन् ।

त्यसपछि सन् २०१८ मा स्वीडेनको संसद् अगाडि जलवायु परिवर्तनका मुद्दामा ठूलो विरोध प्रदर्शन गरिन् । त्यसबेला उनी १५ वर्षकी थिइन् । स्वीडेनका स्कुलहरूमा हरेक हप्ता ‘फ्राइडे फर फुचर’ को सन्देशमार्फत् हडताल गरी विद्यार्थीहरूलाइ गोलबन्ध गर्न थालिन् । जसले गर्दा ब्यापकस्तरमा जनसमर्थान बढ्न थाल्यो । पर्यावरण असन्तुलनको मुद्दा विश्वस्तमा नै पुर्याउन थालिन् । 

सन् २०१९–२०२० सम्म उनी निकै सक्रिय रहिन् । त्यसपछि सन् २०२३ को गर्मीमा पुनः स्कुल हड्ताल गरेर वातावरण परिवर्तनको अभियानमा निरन्तर लागिरहिन् । 

उनले १५ मार्च २०१९ मा जलवायु परिवर्तनको एउटा अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनमा दुई सय भन्दा बढी देशहरूको सामाजिक संघ संगठनहरूको उपस्थिति थियो । त्यहाँ सम्बोधनका क्रममा विलाशी जीवन पद्धतिका कारण उत्पन्न परिस्थितिप्रति कडा विरोध गरिन् । राष्ट्र प्रमुखहरूलाई समय रहँदै उचित निर्णय लिन अनुरोध गरिन् । 

अत्यन्त भावुक हुँदै भनिन्, ‘अझै पनि केही बिग्रेको छैन । विगत पुस्ताका कार्यशैलीले हामीलाई जिम्मेवार बनाएको छ । यो एउटा अस्तित्वको लडाईं हो र यो मानव जातिले सोचेभन्दा गम्भीर संकट हो ।’

उनले जलवायु परिवर्तनका सवालमा विश्वको ध्यानाकर्षण गराएकी हुनाले शोधकर्ताहरूसमेत बालबालिकाहरूको रुचि र सक्रियताले धेरैलाई ब्यूँझाएको छ । त्यसमा पनि स्वीडिस बच्चाहरूले देखाएको सक्रियता ५० वर्षभन्दा पहिलेका पुराना राजनीतिक संस्कृतिविरुद्ध चोटिलो प्रहार गर्न पछि नपर्ने बहादुर छोरीको रुपमा बुझ्नु उपयुक्त हुनेछ । 

सारांश : मानव विकास भनेको धेरै हुनुमा छ, धेरै थुपार्नुमा होइन । हामीलाई आवश्यक पर्ने कुरा उपलब्ध हुने र हाम्रा कामहरूले वातावरणमाथि पार्ने असरलाई घटाउने ज्ञान प्रविधि हो । विश्वब्यापी नागरिक समाजको उद्देश्य प्रजातान्त्रिक र मानवीय विश्वको निर्माण गर्न नयाँ अवसरहरू सृजना गरेको छ । हाम्रो वातावरणीय आर्थिक राजनीतिक सामाजिक र आध्यात्मिक चुनौतिहरू अन्तरसम्बन्धित छन् ।  

हामीले विकास प्रगति र आधुनिकताको नाउँमा निर्माण गरेको कंक्रिटका जंगलहरूले पृथ्वीमा पदूषण र तापक्रम अत्यन्तै बढायौं । त्यसको परिणामस्वरूप हामी बसेको भूमिमा पानीको हाहाकारको संकेतले पृथ्वी बन्जर बन्ने सम्भावना देखिन्छ । यस्ता गम्भीर विषयमा हामीले वर्तमान पिँढी र आउँदो पिँढीलाई पानीको संरक्षणका लागि जनचेतना जगाउन कदापि पछि पर्नुभएन । किनकि पानीविना यस पृथ्वीमा मानव मात्र होइन, सम्पूर्ण जीव वनस्पति सदाका लागि नष्ट हुनेछन् । पृथ्वीमा मानव र अन्य जीवको अस्तित्व नै लोप हुने संकेत देखिन्छ । 

अतः हामी सबैले के बुझ्न जरुरी छ भने प्रकृतिबाट प्राप्त श्रोत साधनहरूको हामीले विवेकपूर्ण किसिमले उपभोग गरिरहेका हुँदैनौं । त्यसैकारण मानवजातिले आफ्नो अस्तित्वको रक्षा गर्दा पृथ्वी रक्षाको पनि ख्याल राख्न सक्यौ भने समाधान आफैँमा भेटाउन सक्नेछौं ।