आज वैशाख १२ गते । आजभन्दा ठिक नौ वर्षअघि ०७२ साल  वैशाख १२ गतेको दिन सम्झँदा धेरैको मुटु काँप्ने गर्छ । उक्त दिन बिहान ११ बजेर ५६ मिनेटमा गोरखाको बारपाक केन्द्रविन्दु भएर ७.९ म्याग्निच्युडको भूकम्प गएको थियो । भूकम्पमा परी करिब नौ हजारजनाको मृत्यु भएको थियो । २२ हजारभन्दा धेरै मानिस घाइते भएका थिए ।

सो भूकम्प सामान्य कम्पन मात्र थिएन, नेपाली जनमानसको मथिंगल हल्लाउने घटना थियो । उक्त समयमा राष्ट्रिय भूकम्प मापन केन्द्र नै भूकम्पसम्बन्धी सूचना लिने मुख्य माध्यम थियो । र, त्यसका प्रमुख थिए, लोकविजय अधिकारी । भूकम्पपछि उनको दौडधुप कैयौँ महिनासम्म हेर्नलायक देखिन्थ्यो । गोरखा भूकम्प र त्यसका परकम्पसम्बन्धी विषयमा उनले फ्रान्सस्थित पेरिस विश्वविद्यालयबाट विद्यावारिधि समेत गरिसकेका छन् । यही सेरोफेरोमा हाल राष्ट्रिय भूकम्प मापन तथा अनुसन्धान केन्द्रका वरिष्ठ भूकम्पविद् रहेका अधिकारीसँग गरिएको कुराकानीको सम्पादित अंश :

–२०७२ सालको भूकम्पलाई कसरी सम्झिइरहनुभएको छ ?

त्यो दिन भूकम्प गएको समयमा म घरमै थिएँ । घरमा भूकम्पबाट जोगिएपछि करिब २० मिनेटपछि कार्यालय गएँ । त्यसपछि महिनौँसम्म यही भूकम्पको कारणले गर्दा व्यस्त भइयो । भूकम्प नेपालमा करोडौँ वर्षदेखि गइरहेको छ र यो निरन्तर रूपमा गई नै रहने विषय हो । तर, यसबाट कसरी जोगिने भनेर हामी सचेत बन्नु जरुरी छ । त्यहीअनुसारका नीति–नियम बनाएर लागु गर्नु जरुरी  हुन्छ ।

–त्यति धेरै जनधनको नोक्सानी व्यहोर्नुपरेको भूकम्प गएको नौ वर्ष पुग्दा नपुग्दै हामीले त्यो भूकम्प बिर्सिसकेको जस्तो आभास हुन थालेको छ नि ?

अहिलेको अवस्था हेर्दा त्यति बेलाको भूकम्पलाई हामीले बिर्सिसकेको हो कि भन्ने भान पर्न थालेको छ । त्यसपछि बनाइएका संरचना,  अझ देशका दूरदराजमा त झन् त्यसको ख्याल गरिएको जस्तो नै पाइँदैन ।

–त्यसपछि ल्याइएका नीति–नियम पालना भएन भन्न खोज्नुभएको हो ?

हो, नीति–नियम पालना भएको जस्तो पाइएन । एकपटक आउने हो, त्यसपछि धेरै वर्ष आउँदैन भन्ने खालको मनस्थिति देखियो ।

–गोरखा भूकम्पका परकम्प अहिले पनि गइरहेका छन् कि रोकिए ?

परकम्प अहिले पनि गइरहेका छन् । तर, चार म्याग्निच्युडभन्दा ठूला भूकम्पलाई मात्रै सार्वजनिक जानकारीमा ल्याइने भएकाले बाहिर त्यति जानकारी नहुन सक्छ । तर, हाम्रो ‘सिस्टम’मा ती परकम्प रेकर्ड भइरहेका छन् ।

–तपाईंले त यही भूकम्पका विषयमा विद्यावारिधि पनि गर्नुभयो, होइन ?

हो, मैले गोरखाको बारपाकलाई केन्द्रविन्दु बनाएर गएको भूकम्प र परकम्पको सम्बन्धमा नै फ्रान्सको पेरिस विश्वविद्यालयबाट विद्यावारिधि गरेको छु । अहिले भूकम्पकै कारण अध्ययन, अनुसन्धानको काम गरिरहेको छु । मैले सन् २०१६ देखि २०२० सम्म त्यहाँ अध्ययन गर्ने मौका पाएँ ।

–अहिले के अध्ययन, अनुसन्धान गरिरहनुभएको छ त ?

भूकम्पको अध्ययन, अनुसन्धान भनेको बाहिरका मानिसले आएर अध्ययन गरेर हुने कुरा होइन । यहीँको माटो र भूगर्भको अध्ययन गर्नुपर्दछ । त्यसखालको काम हामी गरिरहेका छौँ । यहाँको बारेमा अमेरिका, चिली वा जापानका भूगर्भविद्हरूले बोलेर मात्रै हुँदैन । अध्ययन, अनुसन्धान हुनुपर्छ । त्यसपछि मात्रै निष्कर्षमा पुग्न सकिने हो ।  हामी त्यही अध्ययन, अनुसन्धान गरिरहेका छौँ । त्यससम्बन्धी तथ्यलाई भूगर्भसम्बन्धी जर्नलहरूमा रिपोर्टका रूपमा प्रकाशित गर्ने गरेका छौँ ।

–अध्ययनमा के पाउनुभयो ? फेरि पनि ठूलो भूकम्प आउन सक्छ ?

भूकम्प आउने सम्भावना जहिल्यै छ । हामी त्यस्तै भौगोलिक अवस्थितिमा छौँ । यहाँ भर्खरै भूकम्प गएको छ, त्यसैले अब ७०/८० वर्ष अर्को भूकम्प आउँदैन भनेर ढुक्कले बस्ने अवस्था छैन । किनकि, यहाँ जहिले पनि भूकम्प आउन सक्छ । त्यसैले हामी सतर्क भएर त्यहीअनुसारको तयारीमा बस्नुपर्छ ।

–केही भूगर्भविद्ले त पश्चिम नेपालमा ५०० वर्षदेखि ठूलो भूकम्प आएको छैन, अब आउन सक्ने भएकाले त्यताका मानिस सतर्क हुनुपर्छ भन्छन् नि ?

कुरा त्यस्तो होइन । पश्चिम नेपालमा ५०० वर्षदेखि भूकम्प आएन भन्दैमा देशका अन्य भागमा भूकम्प आउँदैन भन्ने होइन । गोरखाबाट पूर्वका भाग वा अन्य क्षेत्रमा पनि भूकम्प जान सक्छ । त्यसैले हामीले सचेत भएर अघि बढ्नु्पर्छ ।

मानिसमा के पनि पाइयो भने भर्खरै भूकम्प गएको छ, अब ७०/८० वर्ष अर्को भूकम्प आउँदैन, आफ्नो जीवनकालमा अर्को भूकम्प नआउने भएपछि किन त्यसमा चिन्ता गर्ने भन्नेजस्तो पनि देखियो । तर, त्यो गलत कुरा हो । भूकम्प जहिले जहाँ पनि जान सक्छ । त्यसैले सतर्क भएर बस्नुपर्छ ।

–तर, ठूलो भूकम्प गएको छोटो समयमै हामीले बिर्सेको जस्तो भइरहेको छ, होइन ?

हो, त्यस्तै महसुस भइरहेको छ । सरकारी तहबाट पनि वास्ता चाहिएजति गरेको जस्तो देखिएन । जनस्तरमा पनि त्यस्तो देखिएन । पछिल्लो समयमा जाजरकोटमा गएको भूकम्पको क्रममा हामी त्यहाँ गएका थियौँ । त्यहाँ २०७२ सालपछि बनाइएका संरचनामा पनि आवश्यक सतर्कता अपनाएको देखिएन ।

पश्चिम नेपालमा लामो समयदेखि भूकम्प नगएकाले त्यसतर्फ ठूलो भूकम्प जान सक्छ भन्ने कुरा पनि उहाँहरूलाई थाहा रहेनछ । भूकम्प यसरी जान्छ भन्ने त हामीलाई थाहा नै थिएन भन्ने खालको अभिव्यक्ति उहाँहरूको थियो ।

–नागरिकलाई कसरी सचेत गराउने त ?

यसका लागि शिक्षामा नै जोड दिनुपर्दछ । तल्लो तहदेखि माथिल्लो तहसम्म भूकम्पमा सचेतना अपनाउने खालका सामग्रीहरू अध्ययनको मौका दिइनुपर्दछ । त्यसो हुन सक्यो भने केही न केही सकारात्मक प्रभाव पर्न सक्थ्यो ।

कस्तो खालको माटो भएको स्थानमा के बनाउने भन्ने खालका अध्ययन पनि भएका छन् । तर, त्यसको पनि पालना भएको जस्तो पाइएको छैन । त्यसैले यो कहिलेकाहीँ हुने घटना त हो भनेर यसलाई बेवास्ता गर्ने काम गर्नु हुँदैन । सबै सचेत भएर भएका नीति–नियम र कानुनलाई पनि परिपालना गर्नेतिर लाग्नुपर्दछ ।

–भूकम्प अन्यत्र पनि गएको सुनिन्छ, तर हामीकहाँ जनधनको बढी क्षति हुन्छ हो ?

भूकम्प अन्यत्र पनि गइरहेका छन् । कतिपय स्थानमा हाम्रोमा गएको जस्तो भूकम्पमा हाम्रोमा भन्दा धेरै क्षति पनि भएको छ र कतिपयमा हाम्रोमा धेरै क्षति भएको देखिन्छ । यो कसरी भने भूकम्प आइरहने भएपछि जसले बढी सतर्कता अपनायो, त्यहाँ कम क्षति हुन्छ ।

जहाँ बेवास्ता गरिन्छ, त्यहाँ धेरै क्षति हुने गर्दछ । नेपालमा पनि निरन्तर रूपमा भूकम्प गइरहेको छ । वि.सं. १९१२ मा भूकम्पले गर्दा तत्कालीन राजा अभय मल्लको मृत्यु नै भएको मानिन्छ । त्यसैले भइरहने यो प्रक्रियालाई कमभन्दा कम क्षति व्यहोर्ने गरी हामीले तयारी गर्नुपर्दछ ।

–विश्वमा भूकम्प गइरहने निश्चित ठाउँ छन्, होइन त ?

हो, विश्वमा भूकम्प गइरहने निश्चित स्थान छन् । त्यसमा नेपाल पनि पर्दछ । केही क्षेत्रहरू नियमित रूपमा जोखिममा रहेका छन् । भूकम्पको हिसाबले हामी एकदमै विशिष्ट क्षेत्रमा रहेका छौँ । त्यसैले आइरहने यो भूकम्पमा कमभन्दा कम मात्र क्षति कसरी गराउने भनेर हामीले सोच्नुपर्दछ । त्यसरी सोचिएमा हामीले कमभन्दा कम मात्रै क्षति व्यहोर्नुपर्नेछ ।

–भूकम्प देशको यो भागमा जान्छ, त्यो भागमा जान्छ भनेर भविष्यवाणी गरेको सुनिन्छ । यो साँच्चै थाहा हुने हो कि हचुवाको भरमा भनिने हो ?

त्यो अलि गलत भइरहेको छ । भूगर्भविद्हरूले भनिहाल्ने र सञ्चारमाध्यमले पनि त्यही कुरा प्रकाशन/प्रसारण गर्ने गर्दा जोखिम बढिरहेको छ । जस्तो कि पश्चिमतिर मात्रै भूकम्प जान्छ भन्दा पूर्वतिरका मानिसले त्यति ध्यान दिएको पाइएको छैन ।

जस्तो, गोरखा भूकम्पपछि सचेतनाका लागि जुन नीति अवलम्बन गरिएको थियो, त्यसपछि बझाङ वा जाजरकोटमा भूकम्प जानुअघि त्यहाँका स्थानीय बासिन्दा त्यसबारेमा सचेत भएको पाइएन । यसको मतलब सरकारी तहबाट पनि समग्र देशमा त्यसबारेमा जानकारी गराउने काम भएन र जनता पनि सचेत भएको पाइएन ।

भूकम्प गइरहने देशहरूमा यस्ता कुरालाई गम्भीरतापूर्वक लिएर सबैलाई हरहिसाबले जानकारी गराउने चलन हुन्छ । तर, हाम्रोमा त्यस्तो भएको जस्तो पाइएन । एकपटक आयो, सकियो भन्नेजस्तो गरिएको छ ।

–नागरिकको जीवनस्तर कमजोर भएकाले थाहा हुँदाहुँदै पनि सावधानी अपनाउन नसकिएको हो कि ?

त्यो पनि हुनसक्छ । भूकम्प प्रतिरोधक घर बनाउन बढी खर्चिलो हुनसक्छ भन्ने सोचिएको हुनसक्छ । तर, जीवनस्तर राम्रै भएकाले पनि त्यसखालको व्यवस्था गरेको पाइएको छैन । अर्कातर्फ, सामान्य घर जो त्यति खर्चिलो नहुन सक्छन्, त्यस्ता घरमा पनि भूकम्पबाट जोगिने प्रविधि प्रयोग गर्न सकिन्छ भन्ने जानकारी नभएको जस्तो पनि देखिएको छ । त्यसैले यसमा सचेत नहुनुमा कमजोर जीवनस्तर मात्रै होइन भन्ने थाहा हुन्छ ।

–भूकम्पलाई बिर्सेर चाँडै लयमा फर्किनुपर्छ, तर सतर्क पनि भइरहनुपर्‍यो, होइन ?

मानसिक रूपले चाँडै लयमा फर्किनु राम्रो हो । तर, सँगसँगै होसियार भएर आगामी दिनमा भूकम्प आएमा जोखिम कमभन्दा कम हुने गरी आफ्ना क्रियाकलाप अघि बढाउनु राम्रो हुन्छ ।