काठमाडौं । नेपालको उच्च हिमाली भेगमा बस्ने मानिसको प्राचिन इतिहासबारेको एक अध्ययनले विभिन्न नयाँ तथ्य सार्वजनिक गरेको छ । करिब डेढ दशक लामो खोज–अनुसन्धानले उच्च हिमाली उपत्यकामा मान्छे कसरी र कहिलेदेखि बसोबास गर्न थाले भन्ने इतिहास खोतलेको छ ।

अमेरिकाको हार्वर्ड र क्यालिफोर्निया युनिभर्सिटी र जर्मनीको म्याक्स प्लाङ्क इन्स्टिच्युटका पुरातत्वविद् एवं मोलिकुलर (आणविक) जीवविज्ञानको टोलीले यो खोज गरेको हो । अध्ययनले मुस्ताङ करिब तीन हजार वर्ष पहिले तिब्बत र दक्षिण एसियाबीच व्यापारिक केन्द्र हुनसक्ने देखाएको छ ।

हिमाली भेगमा बसोबास गर्ने मानिसहरुको आगमनबारे पनि अध्ययनले नयाँ तथ्य उजागर गरेको छ । छ्याङका नामले चिनिने घरेलु मदिरा सातौँ शताब्दीबाटै बन्ने गरेको तथ्य पनि अध्ययनले देखाएको छ ।

१५ वर्षको अध्ययन

क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालयका मानवशास्त्री एवम् पूरातत्वविद् प्रोफेसर डा. मार्क एल्डेन्डरफरले माथिल्लो मुस्ताङ क्षेत्रको मानव इतिहासबारे विगत १५ वर्षदेखि अध्ययन गरिरहेको बताएका छन् ।

अध्ययनका क्रममा कसरी र कहाँबाट होचोस्थानमा बस्ने मानिस उच्च हिमाली क्षेत्रमा पुगे, कहिलेदेखि स्थायीरुपमा बस्न थाले र त्यहाँ उत्पन्न हुने शारिरीक समस्यासँग जुध्न कस्तो अनुकूलता विकास भयो भन्नेबारे विभिन्न तथ्य फेला पारेको बताए ।

खोजका लागि मनाङ र मुस्ताङका सात ठाउँबाट पूरातात्विक मानव तथा भेडा–बाख्राको कंकाल, भाँडाकुँडा, गौतम वुद्धको मूर्ती, सुनको मास्कलगायत अवशेषको अध्ययन गरिएको थियो ।  नेपाल बाहिर लगेर खासगरी जर्मनीको ल्याबमा ती भग्नावशेषमाथि अध्ययन गरिएको खोजकर्ताहरूले बताएका छन् ।

प्रो. डा. एल्डेन्डरफरले यो अध्ययन केवल नेपालका लागि गरिएको बताए ।  करिब ३५०० वर्षअघि (१४०० बीसीई)देखि नै त्यस क्षेत्रमा मानिसको बसोबास रहेको तथ्य अध्ययनका क्रममा फेला परेको उनले बताए ।

उनले पूरातत्व विभागसँग समन्वय गरी सन् १९८० र ९० को दशकको सुरुदेखि नै अध्ययन सुरु भएको बताए ।  सन् २०१० देखि सन् २०२३ सम्म हाइ हिमालयन आर्कियोलोजिकल प्रोजेक्ट (एचएचएआरपी) अन्तर्गत खोज तथा अध्ययन गरिएको प्रो.डा. एल्डेन्डरफरले बताए ।

कसरी पत्ता लाग्यो इतिहास ?

अमेरिकाको हार्वर्ड विश्वविद्यालय र म्याक्स प्लाङ्क इन्स्टिच्युट अफ इभोलुसनरी एन्थ्रोपोलोजीकी प्रो. डा. क्रिस्टिना वारिनरले डीएनएनको विश्लेषणबाट विभिन्न तथ्यहरु फेला परेको बताएकी छन् ।

मानव कंकालको दाँत र अन्य अवशेषमा फेला परेका डीएनएको विश्लेषणबाट मुस्ताङमा मानव इतिहासबारे विभिन्न तथ्य पत्ता लागेको उनले बताइन् । दातमा जमेर रहने माइक्रोबायोम (ब्याक्टेरिया लगायत)को अन्वेषण गर्न सकिने नयाँ प्रविधिको विकासले यो खोजमा ठूलो मद्दत गरेको उनले बताइन् ।

कहाँबाट आइपुगे मुस्ताङमा मान्छे ?

हिमाली क्षेत्रका नेपाली, तिब्बती र तिब्बती–बर्मेली भाषी जनसंख्याबारे नयाँ तथ्य फेला परेको सियोल नेसनल युनिभर्सिटीकी डा. जु ह्योन लीले बताइन् । यसका लागि मनाङ र मुस्ताङका सात ठाउँबाट २६०० देखि ३५०० वर्षअघिका ३३ मानव अवशेषको अध्ययन गरिएको उनले बताइन् ।

यसअघि तिब्बती पठार र हिमाली क्षेत्रका मानिस १६०० बीसीईमा चीनको येलो नदी (येलो रिभर) क्षेत्रका जौ किसानबाट फैलिएको तथ्य थियो ।  तर त्यो आनुवंशिकी पुस्ता १४०० बीसीईमा नै नेपालमा रहेको पाइएको उनले बताइन् ।

२०० वर्षको अवधिमा पूरै पठारमा उक्त जनसंख्या फैलिन सक्ने सम्भावना नभएको उनको भनाइ छ । त्यसैले हिमाली भेगका मान्छेको सम्बन्ध येलो रिभर सभ्यताका मानिससँग पहिले सोचिए भन्दा पूरानो भएको अध्ययनको निष्कर्ष छ । 

मलेरियाको ३ हजार वर्ष पूरानो इतिहास

म्याक्स प्लाङ्क इन्स्टिच्युट अफ इभोलुसनरी एन्थ्रोपोलोजीकी मेगन मिशेलले माथिल्लो मुस्ताङको चोखोपानीमा मलेरियाको हालसम्मकै पूरानो केस पत्ता लागेको बताइन् । प्लाज्मोडियम फाल्सीपेरम परजीवीका कारण मानिसमा मलेरिया हुन्छ । लामखुट्टेको टोकाइबाट यो रोग सर्छ । 

तर २० डिग्री सेल्सियस भन्दा कम तापक्रममा यो परजिवीले आफ्नो जिवनचक्र पूरा गर्न सक्दैन । चिसो ठाउँमा र खासगरी चोखोपानी आसपासमा मलेरिया रोगको घटना छैन ।

त्यसैले तीन हजार वर्षअघि माथिल्लो मुस्ताङ दक्षिण एसियाको होचो स्थान र तिब्बती पठारबीच व्यापारीक केन्द्र हुनसक्ने देखिएको उनले बताइन् । दक्षिण एसियाका होचो स्थानमा अहिले पनि मलेरियाको प्रकोप छ । 

त्यतिबेला ती व्यक्ति व्यापारिक उद्देश्यले नै होचो स्थानमा झरेको र मलेरिया लागेर मुस्ताङ फर्किएको हुनसक्ने अध्ययनको निष्कर्ष छ । ती व्यक्तिको दाँतमै प्लाज्मोडियम फाल्सीपेरमको डीएनए फेला परेको थियो । त्यसैको विश्लेषणबाट अध्ययन गरिएको उनले बताइन् ।

सातौं शताब्दीदेखि मुस्ताङमा छ्याङ 

माथिल्लो मुस्ताङमा सातौं शताब्दीदेखि नै घरेलु मदिरा (छ्याङ) बन्ने गरेको प्रमाण भेटिएको म्याक्स प्लाङ्क इन्स्टिच्युट अफ इभोलुसनरी एन्थ्रोपोलोजीकै डा. म्याक्सिम बोरीले बताए । पुरातत्वविद्ले करिब १३०० वर्ष पूरानो (४५० देखि ६५० बीसीई)को घरेलु मदिरा बनाउँन प्रयोग हुने भाँडाको अवशेष त्यसक्षेत्रमा सन् २००८ मा फेला पारेका थिए ।

ती भाँडोभित्र छ्याङ बनाउन प्रयोग हुने जैविक सामग्री पनि फेला परेको उनले बताए ।  मदिरा (अल्कोहल) बनाउन जौ तथा गहुँको फर्मिन्टेसनमा प्रयोग हुने माइक्रोबको डीएनए उक्त भाँडो र त्यसभित्रका जैविक पदार्थमा भेटिएको डा. म्याक्सिम बोरीले बताए ।

त्यसैकारण उक्त भाँडो छ्याङ बनाउन प्रयोग भएको र सातौं शताब्दीदेखि नै मुस्ताङमा बन्ने गरेको उक्त अध्ययनको निष्कर्ष छ । त्रिभूवन विश्वविद्यालयले सोमबार आयोजना गरेको ‘मुस्ताङ एन्सेन्ट डीएनए सिम्पोजियम’मा अनुसन्धानकर्ताहरुले खोजपत्र प्रस्तुत गरेका थिए ।

अमृत क्याम्पस, इन्स्टिच्युट अफ साइन्स एन्ड टेक्नोलोजी र काठमाडौं सेन्टर फर रिसर्च एन्ड एजुकेशनको पनि कार्यक्रममा समन्वय थियो ।

सिम्पोजियममा मध्यपश्चिमाञ्चल विश्वविद्यालयका उपकुलपति प्रो.डा.नन्दबहादुर सिंहले नेपाली आदिवासी जनजातीको एथनो–रेसिस्टेन्ट जीनबारे आफ्नो खोजपत्र प्रस्तुत गरेका थिए ।  त्रिभूवन विश्वविद्यालयको केन्द्रीय माइक्रोबायोलोजी डिपार्टमेन्टका एसोसियट प्रोफेसर डा. देवराज जोशीले ‘वातावरणीय एन्टिबायोटीक प्रतिरोधक’माथिको खोजपत्र प्रस्तुत गरेका थिए ।

वातावरणीय एन्टिबायोटीक प्रतिरोधकहरु सार्वजनिक स्वास्थ्यका लागि चुनौतीपूर्ण बन्दै गएको उनको अध्ययनको निष्कर्ष छ । यस्तै त्रिभूवन विश्वविद्यालय अन्तर्गत अमृत क्याम्पसका माइक्रोबायोलोजी डिपार्टमेन्ट प्रमुख सुचित्रा थापाले पनि आफ्नो खोजपत्र प्रस्तुत गरेकी थिइन् । 

उनले नेपालमा औषधि प्रतिरोधक इन्टिग्रोन्सको स्थितीबारे अध्ययन प्रस्तुत गरिन् ।