काठमाडौं । सुरुआत समयमा सामाजिक सञ्जाल साथीभाइ एवं परिवारसँग जोडिने माध्यम थियो । अब यी सूचनाको स्रोत, व्यापारको प्लेटफर्मदेखि राजनीतिक बहसका मञ्च बनेका छन् ।
सँगै सामाजिक सञ्जाल सूचना आदानप्रदान, सामाजिक सम्बन्धदेखि मानिसको दैनिक जीवनमा आमूल परिवर्तनको औजार बनिरहेको छ ।
पछिल्लो दशकमा संसार सामाजिक सञ्जालको ‘कनेक्टिभिटी’मा पुगेको छ । १० वर्षअघि नेपालको सन्दर्भमा यो परिदृश्य थिएन । किनभने, यतिखेरजस्तो इन्टरनेट, इन्टरनेटका माध्यम एवं स्मार्टफोनको सहज पहुँच थिएन ।
हाल विश्वमा पाँच अर्बभन्दा बढी जनसंख्याले सोसल मिडिया प्रयोग गर्ने ‘रिपोर्टल्स’को तथ्यांक छ । नेपालमा यो संख्या करिब डेढ करोड छ । सामाजिक सञ्जालका माध्यमबाट क्षणभरमै पृथ्वीको जुनसुकै कुनामा रहेका आफन्त, साथीसँग कुराकानी गर्न सकिन्छ ।
विश्वभरका घटनाक्रम एकछिनमै थाहा पाउन सकिन्छ । नयाँ प्लेटमर्फसँग पनि इन्टरनेटले एकछिनमै जोडिदिन्छ । नेपालमा सबैभन्दा लोकप्रिय सामाजिक सञ्जालमा फेसबुक, टिकटक, इन्स्टाग्राम, युट्युब, एक्स, लिंक्डइन, ह्वाट्सएप, भाइबर, टेलिग्राम, स्न्यापच्याट, थ्रेड्स, पिन्ट्रेस्ट, रेडइट, मास्टडनलगायत छन् ।
यी माध्यमबाट आफ्नो पेसा, व्यवसाय सञ्चालन गर्नेको संख्या पनि ठूलो छ । कतिपयले सामाजिक सञ्जालबाट रोजगारी पाएका छन् । कतिले यसको प्रयोग गरेर आयस्रोतको माध्यम बनाएका छन् ।
यसको नकारात्मक पक्ष पनि छ । सामाजिक सञ्जालबाट गलत सूचना र घृणित अभिव्यक्ति फैलाएर समाजमा विभाजन ल्याउने चिन्ता बढ्दो छ । साइबर आक्रमण, अपराधदेखि मानसिक स्वास्थ्यमा समेत यसले नकारात्मक असर पारिरहेको छ ।
पछिल्लो १० वर्षमा सामाजिक सञ्जालको विकासका उपलब्धि र हानिलाई अनेक कोणबाट हेर्न सकिन्छ ।
अर्थतन्त्रमा सोसल मिडिया
चर्चित सामाजिक सञ्जाल फेसबुक, इन्स्टाग्राम, थ्रेड्सको मुख्य कम्पनी मेटाले सन् २०२४ भरि १६४.५० अर्ब अमेरिकी डलर आम्दानी गर्यो । यो अघिल्लो वर्षको तुलनामा करिब २२ प्रतिशतले धेरै हो ।
यसमध्ये मेटाले केही अर्ब डलर आफ्ना ‘कन्टेन्ट क्रिएटर’लाई दिन्छ । कम्पनीले सन् २०२२ मा करिब दुई अर्ब अमेरिकी डलर कन्टेन्ट क्रिएटर दिएको जनाएको थियो ।
सानो बजार र आम्दानी भए पनि नेपालमा धेरै प्रयोगकर्ताले फेसबुक तथा इन्स्टाग्राममा ‘मनिटाइज’ भएर आम्दानी गर्छन् । फेसबुक प्लेटफर्मममा सामग्री बिक्री–वितरण गर्नेदेखि फ्यान फ्लोअर्सका आधारमा पनि कतिपय कन्टेन्ट क्रिएटरले आफ्ना लागि राम्रो अवसर सिर्जना गरेका छन् ।
यस्तै, अल्फाबेटको भिडियो सेयरिङ प्लेटमर्फ युट्युबले सन् २०२४ मा करिब ३६ अर्ब अमेरिकी डलर आम्दानी गर्यो । यसमध्येको केही अर्ब युट्युबले आफ्ना क्रिएटरलाई दिन्छ । छोटा भिडियो सेयरिङ प्लेटफर्म टिकटकको वास्तविक आम्दानी सार्वजनिक छैन । उसले पनि विश्वभरबाट अर्बाैं डलर आम्दानी गर्छ । यसले पनि आफ्ना क्रिएटरलाई करोडौँ डलर दिने गर्छ ।
यसबाहेक टिकटकमा प्रयोगकर्ताले पैसा लोड गरी अरूलाई दिन सक्ने हुँदा धेरैले आफ्ना फ्यान फलोअर्सबाट लाखौँ रुपैयाँ कमाउने गरेका छन् । टिकटकबाट उत्पादनको ‘प्रमोसन’ गरेर पनि कैयौँले आफ्नो व्यवसाय सञ्चालन गरेका छन् ।
टिकटकमा कैयौँ प्रयोगकर्ताले कन्टेन्ट बनाएर यसलाई आफ्नो आयस्रोतको माध्यम बनाउँदै अवसरका रूपमा प्रयोग गरेका छन् ।
इन्स्टाग्रामलाई पनि कैयौँ प्रयोगकर्ताले अवसरका रूपमा प्रयोग गरेर आम्दानीको स्रोत बनाएका छन् । यीलगायत सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गरी कैैयौँले आफ्नो व्यवसाय चलाएर, सामग्री एवं ब्रान्डको प्रवर्द्धन गरेर, कन्टेन्ट बनाएर र अरू अवसर सिर्जना गरेर आर्थिक गतिविधि गरेका छन् ।
सञ्चार, सम्पर्कको माध्यम
सामाजिक सञ्जालको माध्यमबाट मानिसले सहजै विश्वको जुनसुकै कुनामा रहेका आफ्ना मान्छेसँग एकछिनमै र सहजै कुरा गर्न सक्ने भएका छन् । करिब १० वर्षअघि नेपालमा ‘भ्वाइस कल’ सेवा सहज थिएन । पछिल्लो १० वर्षमा भने सामाजिक सञ्जालका माध्यमले मोबाइल भ्वाइस कल सेवा विस्थापित गर्ने स्थिति बनेको छ ।
ह्वाट्सएप, भाइबर, म्यासेन्जरलगायत कल एवं म्यासेजिङ प्लेटफर्मले सञ्चार र सम्पर्कको पाटोलाई निकै सहज बनाएको छ ।
सूचनामा सहज पहुँच
सामाजिक सञ्जालका माध्यमबाट प्रयोगकर्ताले सहजै र क्षणभरमै सूचना प्राप्त गर्न थालेका छन् । १० वर्षअघि नेपालमा रेडियो, टेलिभिजन, पत्रपत्रिकाजस्ता माध्यम सूचनाका प्रमुख स्रोत थिए ।
हाल सञ्चारमाध्यम, खासगरी डिजिटल सञ्चारमाध्यमले सामाजिक सञ्जालमार्फत पनि सूचना प्रवाह गर्छन् । यसरी सञ्चारमाध्यम, सरकारी निकाय, सम्बन्धित अधिकारी र आममानिसले सामाजिक सञ्जालबाटै सूचना प्रवाह गर्दा यसमा सबैको पहुँच सहज बनेको छ ।
राजनीति र जनधारणामा परिर्वतन
सामाजिक सञ्जालको विकासले आममानिसको धारणामा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पारेको छ । प्रयोगकर्ताले सामाजिक सञ्जालबाट पाउने सूचना र जानकारीकै आधारमा आफ्नो धारणा बढाउने क्रम बढेको छ । उक्त सूचना वा जानकारी तथ्यपरक भए÷नभएतर्फ प्रयोगकर्ताले ध्यान नदिईकन धारणा बनाउँदा गलत प्रभाव पनि परेको छ ।
सन् २०२२ को अन्त्यतिर अमेरिकाको प्यु रिसर्च सेन्टरले सार्वजनिक गरेको एक अध्ययन प्रतिवेदनमा विश्वका १९ देशका ५७ प्रतिशत मानिसले सामाजिक सञ्जाल लोकतन्त्रका लागि राम्रो पक्ष भएको बताएका उल्लेख छ ।
तर, अध्ययनमा संलग्नमध्ये ८४ प्रतिशतले यस किसिमको प्रविधिको विकासले भ्रामक सूचना फैलाउन र ‘म्यानुप्लेट’ गर्न सजिलो बनाएको बताएका थिए ।
उक्त अध्ययनको महत्त्वपूर्ण निष्कर्ष सामाजिक सञ्जालले राजनीतिक धारणा परिवर्तन गरिरहेकामा विश्वास गर्ने बढी थिए । अध्ययनमा संलग्नमध्ये ६५ प्रतिशतले सामाजिक सञ्जालले राजनीतिक धारणा परिवर्तन गराइरहेको भनेका थिए ।
नेपालमा पनि यस किमिसको अवस्था देखिन्छ । पछिल्लोपटकको स्थानीय तय र संघीय निर्वाचनमा कतिपय उमेदवार सामाजिक सञ्जालको अथाह प्रयोग गरी राम्रो प्रभाव जमाउँदै जनप्रतिनिधि चुनिन सफल भए ।
उमेदवार र समर्थकले सामाजिक सञ्जालमा डलर खर्च गरी विज्ञापन समेत गर्न भ्याए । त्यसले मुलुकको पुँजी पलायन पनि गरायो । यसबाहेक सामाजिक सञ्जालबाट मानिसले सामाजिक मुद्दा र आफ्नो आवाज सहजै उठाउन सक्ने भएका छन् । यसले समाजको विकास र आममानिसमा चेतनाको स्तर बढाउन मद्दत गरेको छ ।
सामाजिक सञ्जालको विकासले कनेक्टिभिटी, सूचना आदानप्रदान, सचेतना, आर्थिकलगायत विषयमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले पनि यसको नकारात्मक पाटो डरलाग्दो बन्दै गएको छ ।
साइबर अपराध र आक्रमण
सामाजिक सञ्जालबाट हुने साइबर अपराध र आक्रमणका घटनाको ग्राफ बढ्दो छ । चालु आर्थिक वर्षमा माघसम्म नेपाल प्रहरीको साइबर ब्युरोमा १० हजारभन्दा बढी उजुरी परिसकेको प्रवक्ता एवं एसपी दीपकराज अवस्थीले जानकारी दिए ।
गत आर्थिक वर्ष २०८÷०८१ मा यो संख्या १९ हजार ७३० थियो । साइबर ब्युरोमा आर्थिक वर्ष २०७९÷०८० मा नौ हजार १३ निवेदन परेका थिए । ०७८÷०७९ मा चार हजार ६८६ उजुरी त्यहाँ दर्ता गरिएको थियो ।
यसमा ठगी, साइबर आक्रमण, अपराधलगायत घटना रहेको ब्युरोका प्रवक्ता अवस्थीको भनाइ छ ।
भ्रामक सूचना, सामाजिक र राजनीतिक असर
सामाजिक सञ्जालबाट भ्रामक सूचना, विकृति र राजनीतिक ‘प्रोपोगान्डा’ फैलाउनेजस्ता नकारात्मक गतिविधि पनि बढ्दै गएको छ ।
राजनीतिक नेतृत्वमा रहेका व्यक्तिका फरक सन्दर्भका भिडियो क्लिप, सामाजिक सञ्जालका पोस्ट, डिपफेक भिडियो तथा एडिट गरिएका तस्बिर फरक सन्दर्भमा जोडेर फैलाउने क्रम बढ्दो छ । यसरी तथ्यहीन, भ्रामक र गलत सूचनाका आधारमा सामाजिक द्वन्द्व एवं राजनीतिक विभाजन गर्ने गरी जनधारणा परिवर्तन हुन थालेको छ ।
सामाजिक सञ्जालमा चर्चा पाएपछि केही विषयको सत्यता उजागर हुन्छ । कतिपय नियोजित भ्रामक सूचना भने जनमानसमा फैलिन्छन् । यसले वास्तविक सञ्चारमाध्यमबाट तथ्यपरक जानकारी नलिँदा नागरिक नियोजित भ्रामक सूचनाको सिकार हुन्छन् ।
समय बर्बाद र मानसिक असर
सामाजिक सञ्जालको बढ्दो प्रयोगले प्रयोगकर्ताको उत्पादनशील समय खेर जाँदै गरेका तथ्य पनि सार्वजनिक भएका छन् । अनलाइनबाटै अन्तरक्रिया हुँदा सामाजिक सम्बन्धमा समेत यस्ता प्लेटफर्मले नकारात्मक असर पारेको छ ।
अर्कातिर, सामाजिक सञ्जालको बढी प्रयोगले तनाव, चिन्तादेखि डिप्रेसनसम्मको सिकार प्रयोगकर्ता हुन्छन् ।
अमेरिकन साइकोलोजिकल एसोसिएनसको सन् २०२४ को एक अध्ययन प्रतिवेदनमा युवाले पाँच घण्टासम्म सामाजिक सञ्जाल चलाउने गरेको उल्लेख छ । धेरै सामाजिक सञ्जाल चलाउनेमध्ये ४१ प्रतिशतले आफ्नो मानसिक स्वास्थ्य कमजोर, निकै कमजोर रहेको बताएका थिए ।
सन् २०२४ को नोभेम्बरमा प्रकाशित एक रिपोर्टमा अध्ययनमा संलग्न वा प्रतिक्रिया दिएका १२१ जनामध्ये करिब ४७ प्रतिशतले आफूलाई सामाजिक सञ्जालको लत बसेको जनाएका थिए । तीमध्ये करिब १९ प्रतिशतले आफूलाई ‘एन्जाइटी’ रहेको बताएका थिए ।
यसरी पछिल्लो एक दशकमा सामाजिक सञ्जालको विकाससँगै समाज र आमनागरिकमा सकारात्मक र नकारात्मक दुवै किसिमको प्रभाव परेको छ ।
सँगै सरकार नियमननिम्ति उद्यत हुँदै छ । सरकारले अराजक हर्कत नियमन गर्ने बहानामा दुःख दिन सक्ने खतरा पनि बढ्दै गएको छ । किनकि, त्यसैगरी ऐन, नियमका ड्राफ्ट तयार भइरहेका छन् । राज्यले प्रतिशोध साधे नागरिकले दुःख पाउन सक्ने खतरा उत्तिकै छ ।
-1716278128.jpg)
-1734691541.jpg)
-1718633678.jpg)
