शिव उप्रेती

दरबारले सम्झेको दिन आज फूल खवास खुसी छे । सबेरै नुहाइधुवाइ सकीवरी नरम तौलियाले शरीर पुछपाछ पारी । कपालमा चोख्यान राखी, आगोपानी छोई । अरू चोखोनितो गरिसकेर झिसमिसेमै दरबार उक्लिई ।

बेलाबेला यसरी नै दरबारले सम्झिँदा ऊ फुरुङ्ङ हुन्छे । आज पनि त्यस्तै भयो । अघिल्लो साँझमा मात्र खबर आयो, ‘भोलि बिहान सबेरै दरबार आउनू’ भनेर । त्यही तोडमा फटाफट दरबारको सिँढी चढी । सयवटा सिँडी चढेको उसलाई पत्तै भएन ।

हनुमान भञ्ज्याङ पुगेपछि एकपटक भित्तातिर हेरी । सधैँ देखिइरहने नरहरिनाथ योगीकृत शिलालेखहरूले उसको ध्यान खासै खिचेन । बरु सोची, ‘यी अक्षरैअक्षर लेखेको ढुंगाको खाँबोलाई मान्छेहरू किन कोल्टीकोल्टी हेर्छन् ?’

उसलाई दरबार पुग्ने हुटहुटी थियो, त्यसैले उसको १५ वर्षे कोमल पाइताला लगालग अघि लम्कियो ।

गोरखकाली र गोरखनाथको दर्शन गर्न यति सखारै कोही आइपुगेका थिएनन् । सर्जाम बेच्न बाटोको कुनातिर चकटी ओछ्याएर बस्नेहरू पनि आइसकेका थिएनन् । डोकोमा तामाको गाग्री बोकेर चारधारेतिर आउनेहरू फाट्टफुट्ट भेटिए पनि ऊ कसैसित नबोली दरबारको सिँढी चढी, चढिरही ।

मनमा अनेक छाल छचल्किरहेका थिए । चौघेरा दरबार पुगेपछि हिमालतिर नजर पुग्यो । मनसुनले बिदा लिएको भर्खर दुई दिन मात्र भएको थियो । त्यसैले मौसम कञ्चन थियो । आकाश स्निग्ध, सफा निलो । सिरानचोक, श्रीनाथकोट, अजीरकोट, बारपाकको पहाडे शृंखला पनि आकाशभन्दा गाढा निलो र सफा । त्यसभन्दा माथि बुद्ध, हिमचुली, पिक ट्वान्टी नाइन, अन्नपूर्णको एउटा चुली, लमतन्न माछापुच्छ्रे« हेर्दै हिँडी ।

टाउकोलाई अझै दायाँ मर्काएर हेरी, धार्चेडाँडा, सुलीकोट, दिदीबहिनी डाँडा, बेँसीमा जरेबर, झोलुंगे, भुसुण्डी, छेपेटार फाँटलाई दायाँ र बायाँ पार्दै फन्फनी घुमेको नागबेली दरौँदी । फाँट हरियो रङ छोड्दै, धान रङमा रगिंदै थियो । काँस फुलेर बगर सेताम्मै ।

फेरि आपूmतिर सम्झिई । दरबारले सम्झिएकामा भाग्यमानी ठानी । मनमा घमन्ड उम्रियो, ‘हामीलाई नसम्झेर दरबारलाई सुक्ख छ र !’ मनमनै बात गर्दा उसले आफूलाई दरबारसितै नापी, आफ्नो शिर दरबारको गजुरसम्म पुर्याई ।

‘फूल खवास पो त’ भन्ने रागले अनुहार रवाफिलो पारी । छिनभरका लागि मन गर्बिलो भयो, मुहार हँसिलो । मस्किएजस्तो लाग्यो । ‘छिः एक्लै के मस्किएको होला, अरूले देखे के भन्लान्’ सोचेर अनुहारको राग घटाई ।

‘गाउँमा मगर, गुरुङ छन् । नेवार छन् । बाहुन, क्षेत्री छन् । दमाइँ, कामी, सार्की छन् । तर, चाडबाड आओस् त दरबार चोखोनितो गर्न, फूल टिप्न, माला उन्न, टपरी गाँस्न हामीलाई नै डाक्छन् ।

काठमाण्डूका राजारानी आउँदा होस् कि राजाका छोराबुहारी आउँदा, फूलमाला लिएर अगाडि उभिन हामीलाई नै डाक्छन् । हामी कलश लिएर अघिअघि हिँड्छौँ । अनि, हाम्रो पाइला टेक्दै उनीहरू पछिपछि हिँड्छन् ।

फूलपाती भित्र्याउँदा पनि हामी नै चाहिन्छ । दरबारको पूजाकोठा, कुलायन थानमा लिपपोत गर्ने, जमरामा जल चढाउने हामी खवास कन्या नै हो,’ सिँढी चढ्दा उसको मनमा यस्तै धेरै कुराले खेले ।

काफलघारीकी यी फूल खवासलाई दरबारले भोलि पक्कै डाक्छ भन्ने पूर्वानुमान थियो । त्यसैले अघिल्लो दिनदेखि अभच्छे क्यै नखाई बसेकी थिई । नुवाइधुवाइ सकेर कतै छुतछात नगरी दरबार हिँडी । दरबारले फूल टिप्ने काममा यसरी भाउ दिएर सधैँ बोलाउँछ भने मानको अपमान किन गर्ने भन्ने उसको सोचाइ थियो ।

उसले खवासको धेरै कुरा जान्न पाएको भर्खर मात्र हो । देश–विदेशका मान्छे दरबार हेर्न आउँछन् । कालिका, गोरखनाथको पूजा गर्न आउँछन् । सबैजना ढोकामा पूजा गरेर फर्किन्छन् । भित्री कोठामा जान कसैले पाउँदैनन् ।

आफू मात्र दरबार र कालिका मन्दिरको कोठाचोटा सबतिर जान किन पाएकी रहेछु भन्ने कुरा उसले मामाघरबाट आएका लमजुङका हजुरबाबाट सुनेर मात्र थाहा पाई ।

गोरखामै बसेर गोरखाकै कहानी भनिदिने त्यसअघि कोही पाएकी थिइन । आफूलाई भित्रिया सुसारे भनेर किन भनेका रहेछन् भन्ने पनि उसले हजुरबाको मुखबाट सुनी ।

गोठमा बसिरहेका लमजुङका राजकुमार द्रव्य शाहलाई बोकेर लिगलिगकोटको राजा बनाउन ल्याउने मुरली खवास आफ्नै पुर्खा रहेछन् भन्ने त्यसपछि मात्र थाहा पाएकी थिई । लिगलिगकोटबाट गोरखा ल्याउने पनि आफ्नै पुर्खा ।

‘त्यो बेला दरबारका हर्ताकर्ता हाम्रै पुर्खा रहेछन्, अहिलेचाहिँ हामी,’ खिस्स हाँसी, ‘तर, त्यो बेला दरबारमा राजा थिए । अहिलेचाहिँ खाली, मौरी नभएको घारजस्तो ।’ फेरि छिनभरमै खिन्न भई ।

‘जब कोतपर्व घट्यो, तब खवासको दुर्दिन सुरु भयो,’ हजुरबाको यो वाक्य उसले मसिनो गरी सुनेकी थिई, ‘हनुमानढोका दरबारको पटाङ्गिनीलाई कोत भन्थे । त्यहाँ हाम्रा जिजुबाजे गगनसिंह खवासलाई मारेको यो साल ठ्याक्कै १७७ वर्ष पुग्यो । यही दसैँ आउन लागेको बेलातिर रहेछ । भदौको ३१ गतेको कुरा रहेछ गगनसिंहलाई तरबार हानेका ।’

धेरै चासो दिएकाले होला, हजुरबाको कुरा फूल खवासले सरासर बुझ्दै गई । ‘हाम्रा बराजु गगनसिंहलाई राजेन्द्र महाराजकी कान्छी महारानी राज्यलक्ष्मीदेवीले खुब मन पराउँदी रहिछिन् । त्यही भएर साधारण भारदार भएर पनि कान्छी रानीको आशीर्वादले एकाएक सेनापति भएका रहेछन् ।

कान्छी रानीको मायाले प्रधानमन्त्री फत्तेजंगभन्दा पनि हाम्रा बराजु नै शक्तिशाली बनेका रहेछन् । आफूभन्दा तल्लो दर्जाका भारदार एकाएक शक्तिशाली भएपछि कान्छी रानीबाहेक सबैका आँखाको कसिंगर बनेका थिए ।’

सोच्दासोच्दै ऊ गोरखा दरबार पुगी । पाँडे, पन्त, अर्याल, खनाल, भट्टराई, बोहोरा दरबारका ६ थरका पुरेतहरू पहिल्यै आइसकेका रहेछन् । द्वारे खवास र खान खवास पनि अघि नै आइपुगिसकेका रहेछन् ।

कलसिनी, मंगलिनी, सुसारेहरू आएर दुनाटपरी लाउने, मालसिरी गाउने ठाउँ बनाउँदै रहेछन् । सबैले घटस्थापनाको तयारी गरिसकेका रहेछन् । फूल टिप्ने आफ्नो काम मात्र बाँकी रहेछ ।

‘ढिला भएछ नि ! ल, अब अलमल नगरी काममा जा,’ खान खवास ठुल्बाले चेपारे पार्दै भने ।

‘आउँदाआउँदै ढिला भइहाल्यो,’ भन्दै ऊ डाली बोकेर बगैँचातिर हिँडी ।

उसको मन भने बाजेले सुनाएको कहालीलाग्दो कहानीले भारी भइरहेको थियो । ‘राजारानीको सधँै भक्ति गर्ने र सोझो भएकाले हाम्रा पुर्खा गगनसिंहलाई श्रीनाथ, लेटर, राजदल, महिन्द्रदल, रामदल, कालीप्रसाद, शमशेरदल गरी सातवटा पल्टनको तैनाथी र राज्य प्रशासन, परराष्ट्र, जंगीखाना र तराईको रेखदेख गर्ने जिम्मा समेत दिएका थिए,’ मामाघरका हजुरबाका खिरिलो स्वरमा गुन्जिएको यो कहानी उसले झल्झली सम्झिई, ‘कान्छी रानी खुसी भएर उनलाई मन्त्रिपरिषद्को सदस्य समेत बनाएकी थिइन् ।

आफूभन्दा तलको मान्छेलाई यसरी मानमाथि भुक्तमान गर्दिएपछि अरू रिसले जल्ने भइहाले । गगनसिंह र महारानीको मायाप्रेम छ भनेर भित्रभित्रै आरोप पनि लगाउँथे । त्यही भएर भदौ ३१ गते साँझ आफ्नै घरमा पूजा गरिरहेको ठाउँमा गगनसिंहलाई तरबार हानेर मारे । कसले मार्यो केही थाहा भएन ।

गगनसिंहको हत्या भयो भन्ने खबरले एक्कासि दरबार पिट्यो । कान्छी रानी बौलाहाजस्ती भइन् । गगनसिंहको हत्यारा पत्ता लगाउन भोलिपल्ट मध्यराति बिगुल बजाएर कोतमा सबै भारदारलाई सामेल गराइयो । जंगबहादुरचाहिँ ‘के पर्छ, के पर्दैन’ भनेर आफ्नो आदेश चल्ने सेनासहित उपस्थित भयो ।

आधा रात कट्यो । अब अर्को दिन लाग्यो भनेपछि मारकाट सुरु भयो । जंगबहादुरका सेनाले भारदारलाई छानीछानी छप्काएर मारे । त्यो बेला ठूलो पदका ४०÷४५ जनालाई मारेका, २७ जनाचाहिँ भागेर ज्यान जोगाएका रहेछन् ।

गगनसिंहलाई जंगलबहादुरले नै मारेको हो भन्ने किटान गरेर कान्छी महारानी र गगनसिंहका छोरा बजिरसिंहले साँठगाँठमा फेरि ३ गते भण्डारखालमा अर्को भेला गराइयो ।

त्यति बेला जंगबहादुरमाथि बदला लिने तयारी रहेछ । तर, उसले यो कुराको सुइँको पाएर त्यस दिन पनि बेचेखुचेका खवास पक्षका भाइभारदार समाप्त पारिदियो । दरबारमा हामी खवासको यसरी सत्यानाश भयो । अनि, जंगबहादुर प्रधानमन्त्री बन्यो ।’

फूल खवास फूल टिपिरहेकी थिई । आफ्ना नासिएका पुर्खाको कहानी सुनाइरहेका हजुरबाको सेताम्मे फुलेको जुँगामुठे मुख र मठारिएको दारीले ढाकिएको अनुहार सम्झिई ।

सनसनीपूर्ण कहानीले उसको ओठतालु सुकिरहेको थियो । जिब्रो माथिल्लो तालुमा टाँस्सिरहेको थियो । दुई ओठ गमले टाँसेजस्तो च्याप्प थियो । विस्तारै थुकले मुख भिजाई । टाँस्सिएका दुई ओठ जिब्रोले छुटाई ।

मुरली खवासदेखि गगनसिंहसम्म आइपुग्दा दरबारसँग खवासहरूको निकट सम्बन्ध एक दुश्मनले टुटाइदिएको पनि सम्झिई । त्यति हुँदा पनि अहिलेसम्म पुराना दरबारहरूमा खवासको ठाउँ रहेको सम्झेर फेरि खुसीको त्यान्द्रो पलायो ।

हजुरबाको कुरा कहाँ सकिएको थियो र ? ‘जंगबहादुर शक्तिमा आएपछि देशभरि रहेका खवासका खलकलाई सिध्याउन लाग्यो । खवासलाई जहाँ भेट्यो त्यहीँ मार्नू भन्ने आदेश थियो । ज्युधन जोखिममा परेपछि कसैले थर ढाँटे, कसैले जात ढाँटे ।

मगर गाउँमा बसेका खन खवासले ज्यान जोगाउन मगर हुँ भनेर ढाँटे । गुरुङ बस्तीमा बसेकाहरूले गुरुङ हौँ भने । साँचो थर खुलाए ज्युज्यान जाने, सरकारी जागिर पनि नपाउने भएपछि खवासहरू अहिले लोप हुने अवस्थामा छौँ ।

जंगबहादुर हिन्दुस्तानको कम्पनी सरकारसँग खुब मिल्दो रहेछ । खवासलाई आर्मीमा भर्ती नलिनू भनेर उर्दी गरेछ । त्यसैले नेपालमा त जागिर पाइएन, खवासलाई भारतीय सेनामा पनि भर्ती लिन छोड्यो ।

खवास भनेपछि भर्ती हुन नपाइने भएपछि ठिटाहरूले गुरुङ, मगर भनेर थर ढाँटेर भर्ती हुन थाले । हामीलाई अहिले पनि ‘दरबार लागेको जात’ भन्छन् । खसालेर व्यवहार गर्छन् । दरबारले चलाएको हल्लाले गर्दा तराईतिर अहिले पनि खवासलाई दलित भन्दा रहेछन् । जंगबहादुरको शासनभन्दा अघि त हामी पनि बाहुन, क्षेत्रीले झैँ जनै लगाउने थियौँ ।’

फूल खवास फूलबारीमै हराई । आफ्नो पुर्खामाथि दरबार लागेको सम्झेर भक्कानो फुट्यो । शरीर लल्याकलुलुक भएर गल्यो । फूलको डाली फूलबारीमै फालेर थुचुक्क बसी ।

माथि दरबारमा द्वारे खवास र खान खवासहरू उसलाई खोज्न थाले । दरबारको पर्खालबाट बगैँचातिर हेर्दै बोलाउन थाले, ‘फूल खवास, ओ फूल खवास ! कता हराइस् ?’

‘आएँ, आएँ,’ ऊ डाली सम्हाल्दै उठी । डालीभरि फूल बोकेर दरबारतिर उकालो लागी । उकालो बाटोभरि पनि सम्झिई हजुरबाका केही भरोसा लाग्दा वचनहरू, ‘हामी खवासहरू अहिले पनि दरबारको सबै काम गरिरहेका छौँ । राजभान्सामा काम गर्नेलाई खान खवास भन्छन् । राजवागमा काम गर्नेलाई फूल खवास भन्छन् । दरबारको सुरक्षामा काम गर्नेलाई द्वारे खवास भन्छन् ।

द्वारेहरू दरबारको विश्वासिला भएकाले नेपाली सेनाको जंगी निसान बनाउँछन् । निसान पूजा पनि सकेसम्म खवासले नै गर्नू भनिन्छ । सधैँ दरबारको सानमानमा रहेका हामी खवासहरूमाथि दरबार लागेपछि अहिले थर फेरेर कोही गुरुङ भए, कोही मगर भए ।’

फूल खवासले सम्झिई उसका आफन्तहरू सबै मगर छन् । दिदी मगरसित बिहे गरेर गई, भाउजू पनि मगरकै छोरी हो । वरिपरि खवासको छोरी नभेटेपछि उसका बुबा बिहे गर्न लमजुङ पुगेको पनि उसले पहिल्यै सुनेकी थिई ।

हजुरबाले लामो कहानी सुनाएपछि उनका बुबाले त्यस दिन कहेको समस्या पनि उसले चाख दिएर सुनेकी थिई ।

‘पुर्खाहरूले फेरेको थर फेरि परिवर्तन गरेर खवास लेख्न पनि झन्झट छ । मेरो बुबा, काकाहरूले पनि कसैले थापामगर, कसैले रानामगर राख्नुभएछ । हाम्रो गाउँका प्रायः सबै खवासहरूले नागरिकता, लालपुर्जा र अरू प्रमाणपत्रहरूमा रानामगर, थापामगर लेखेका छन् । अब सच्याउँदा भएभरका सबै कागजपत्र सच्याउनुपर्छ ।

सरकारी कागज बनाउन कहाँ सजिलो छ र ? त्यसैले सच्याउनतिर कोही लागेनन् । मचाहिँ थर नफेरीकन नेपाली सेनामा भर्ती भएँ । नेपाली सेनामा खासै समस्या भएन । तर, भारतीय सेनामा भर्ती हुन जाँदा खवास नचिन्ने रहेछ । खवासलाई दरबार लाग्या जात भन्दा रहेछन् । राम्रो मान्दैनन् रहेछन् । त्यै भएर सबैले पैसा देखे, आफ्नो पहिचान मेटाए । पेन्सन भएर फर्केर आएपछि पनि सच्याएनन् । सन्तानलाई पनि अर्कै पहिचान दिए ।’

‘साँच्चै, सबैले किन आफ्नो पहिचान मेटाएका होलान् है ?,’ फूल खवासले मनमनै प्रश्न गरी, ‘हामी ठिकै त छौँ, हैन र ? दरबार लाग्या भन्छन्, फेरि दरबारको सबै काम हामीले गरेका छौँ । दरबार पनि दुईथरी हुन्छ कि के हो, एउटाले हेप्ने, अर्कोले काखी चेप्ने ?’

ऊ फूलको डाली बोकेर दरबार पुग्दा कोतघर पूजा सर्जामले झकिझकाउ भइसकेको थियो । ६ थरका पुरेतहरूले जमरा राख्ने तयारी गरिरहेका थिए ।
(गोरखा)