के मृत्यु जीवनको अन्त्य हो ? मृत्यु शून्यता हो ? 

पटक्कै होइन । 

पारिजातको भौतिक शरीर हामीमाझ छैन । तर, नेपाली साहित्यमा उनी अमर छिन् । आज पनि हामी उनको जन्मदिन मनाइरहेका छौँ । ताकि जन्मजयन्ती होइन । 

मृत्यु विमर्श पनि हो । साहित्यिक कृतिमार्फत उनी अमर र विमर्शमा छिन् । जसका कारण पारिजातको चर्चित उपन्यास ‘शिरीषको फूल’का बरी (सकमबरी) र सुयोगवीर हामीमाझ जीवन्त छन् । 

पाँच दशकसम्म किताबका पानामा सिमित रहेका सकमबरी र सुयोगवीर यतिबेला रंगमञ्चमा दर्शकमाझ प्रस्तुत भइरहेका छन् ।

उपन्यासमा भनिएकी पाँच फिट तीन इन्च अग्ली, गोरी, दुब्लो शरीर,  अस्वाभाविक उठेको छाती, कोप्चो र कालो चम्किलो आँखामा कालो फ्रेमवाला चस्मा लगाएर धोतीमा सजिएकी बरी रियलमा कस्ती होलिन् भन्ने कौतुहलता पाठकमा हुन सक्छ । यो कौतहुलता कीर्तिपुरस्थित ‘थिएटर मल’ मा मञ्चन भइरहेको ‘शिरीषको फूल’ हेरेर दशकौँअघि पारिजातले कल्पिएकी पात्र सकमबरी हामी जीवन्त भेट्न सक्छौँ । 

एक विद्रोही पात्र सकमबरीलाई जीवनघातक सुनगाभा र कमलो शिरीषको फूलले प्रतिविम्बित गरिरहेका छन् । 

सकमबरीको आँखाबाट अर्थात् एक विद्रोही महिलाको आँखाबाट हेर्ने हो भने सकमबरीलाई जीवनघातक सुनगाभाभन्दा फरक नपर्ला । 

“यसको आफ्नै विशेषता छ नि ! यसको हाँगामा पलाएको कोपिला नै यसको मुख्य अंग हो, यसले किरा मार्छ । यसलाई जीवघातक सुनगाभा पनि भनिन्छ । भमरा, माहुरी, अरिंगाल यहाँ आउनै हुँदैन । यीनीहरूमा त्यस्तो के छ कुन्नि ! फूल छोडेर किरा यसमै पस्छन् । एउटा थैलोमा किराहरू पसेपछि, यसले आफ्नो मुख बन्द गर्छ । र, किरा भित्रै निस्सासिएर मर्छ,” बरीले एकदमै खुसी, उत्साहित हुँदै सुयोगवीरलाई सुनगाभाको विशेषता सुनाइरहेकी छिन् ।

तर, यो बरीले एउटा फूलको विशेषता मात्रै सुनाइरहेकी छैनन्, जीवनलाई त्यही फूलको रूपमा लिने आफ्नै विशेषता पनि सुनाइरहेकी छिन् । 

नाटकको अन्त्य पनि त्यही विशेषताबाट हुन्छ । जब आफूभन्दा २० वर्ष जेठो भयंकर भमरा (सुयोगवीर) आफूमाथि आएर बस्छन्, तब बरी त्यहीँ जीवनघातक सुनगाभा बनिन् । बगैँचाको सुनगाभाले आफूमाथि बस्न आएका भमरालाई सिध्याउँछन् । तर, बरीले आफ्नै बलिदान दिइन् । 

“त्यसो भए भमरासँग लाप्पा खेल्न नपाउने फूलको के अर्थ” ४५ वर्षीय अविवाहति भूतपूर्व सिपाही सुयोगवीरको यो प्रश्न आफैँमा बलियो प्रतिविम्ब हो ।

दोस्रो विश्वयुद्धको मैदानमा माया प्रेम त्यागेर होमिएका सिपाहीको यौन तृष्णाको चाहलाई नाटकले भमरा र फूलसँगको संघर्षले जीवन्त चित्रण गरिरहेको छ । 

शिव अर्थात् बरीका दाइ, शिवको घरमा आउ–जाउ गर्ने क्रममा हृष्टपुष्ट तर बुढौली गनाइसकेका सुयोगवीरलाई शिवका तीन बहिनीले गिज्याइरहेको अनुभूति हुन्छ ।

विशेषगरी, निलो शिरीषको फूलजस्ती बरीले । शिवकी जेठी बहिनी मुजुरा, सुन्दर, शालिन अनि घरधन्दामा विछप्तै पोख्त, माहिली अघि भनिएजस्तै निलो शिरीषको फूलजस्तै बरी अनि सुन्दर देखिन औधी रुचाउने अनि चञ्चल स्वभावकी कान्छी बहिनी सानी । 

सुयोगको मन बरीमा अल्झिन पुग्यो । त्यसैले त हरेक दिन आँगन र बैठककोठामा ढकमक्क भएर फुलिरहेका फूलसँग रमाइरहने, फूलजस्तै बरीलाई सुयोगवीरले घुमाएर मनको चाहना पोख्न खोज्छन् । 

जसको प्रतीकात्मक जवाफमा बरी भन्छिन्, “आफ्ना निम्ति फूल्ने, फक्रिने र झर्नेजस्तो एउटा बाध्यतालाई स्वीकार गर्नका लागि एउटा भमरासँग लाप्पा खेल्नैपर्छ ? झर्नु त यसले पर्छ भने भमराको चोट सहेर किन झर्ने आफू मात्रै झर्ने । आफ्नो इच्छाले झर्ने ।” 

साँच्चै जीवन एक पुरुष मान्छेको साथ र सामिप्यताबिना अधुरो हन्छ र ? जन्म र मृत्यु स्वीकार्नैछ भने किन स्वेच्छाले जीवन नजिउने र स्वेच्छाले नमर्ने त ?

पारिजातको अस्तित्वादी र विसंगतिवादी चिन्तन उपन्यासको सुन्दरता हेरिरहँदा कतै पारिजातकै जीवन हो कि जस्तो भान हुन सक्छ । किनभने पारिजातले जस्तै बरीको मुडौली कपाल, शारीरिक असक्षमता अनि प्रेमप्रतिको वितृष्णा नाटकमा पाइन्छ । 

नाटक दोस्रो विश्वयुद्धपछिको मानवीय संवेदना र विसंगत सामाजिक परिवेशबीच युद्धबाट फर्केका ४५ वर्षीय सुयोगवीर सिंह र जीवनलाई आफ्नै दृृष्टिकोणले हेर्ने स्वच्छन्द २५ वर्षीय सकमबरी र उनका परिवारसँगको सम्बन्धको कथाको दृश्य भाषा हो । 
तर, यति मात्रै कहाँ हो र ? 

नाटकमा पितृसत्तात्मक चिन्तन र नारीवादी चेनताबीचको विमर्श हो । अनि एक भावनाविहीन पुरुषलाई प्रेमले कसरी पगाल्न सक्छ भन्ने कुराको चित्रण पनि हो । 

नाटकमा एक संवाद छ, ‘प्रेम केवल दुःख हो ।’ 

हुन पनि हो । 

सुयोगवीरले युद्धमा हुँदा कैयौँ ‘स्वास्नीमान्छे’ लाई यातना दिए । कैयौँ ‘स्वास्नीमान्छे’सँग यौवनको प्यास मेटाएर लास बनाएर छाडे । त्यतिखेर उनलाई दुःख लागेको थिएन । 

तर, आज सुयोगवीर मनमनै बरीलाई माया गरेर एकदमै दुःख अनि लाचार महसुस गरिरहेको छ । बरीलाई माया व्यक्त गर्न नसक्नुको काराण अनि उसलाई आफ्नो बनाउन नसक्नुको लाचारताले सुयोगवीरलाई झनै लाचार बनाएको छ । सुयोगवीर सायद दोस्रो पटक शून्य भएको छ । ऊ पहिलो पटक युद्धको मैदानमा शून्य भएको थियो । 

कोरसमा आउने पात्र केवल दृश्य राम्रो देखाउनका लागि मात्रै आएका थिएनन् । उनीहरूले कथालाई छोटो÷मिठो रूपमा प्रस्तुत गरिरहेका थिए । जसले साँच्चै नाटकमा अर्को रङ थपिदिएको छ । 

“शिवराजले मेरा बहिनीहरूमध्ये छानेर लैजाउ भन्यो भने म मुजुरालाई लगेर कोठामा टाँगिदिन्थेँ । तर, म स्वास्नी स्थापना गर्ने कुरामा विश्वास राख्दिनँ । एउटा रमाइलो कथा मुजुरा जसलाई मनभरी पढ्न सकिन्छ । तर, उसलाई मुजुरामा प्रेम भएको होइन्,” सुयोगवीरले भने । नाटकको करिब इन्टरभलपछि भन्ने सुयोगवीरको यो वाक्यांशले प्रष्ट पार्छ कि पुरुष जतिसुकै मोर्डन युगमा भए पनि विवाह गर्दा मुजुराजस्तै शालीन, तर्कवितर्क नगर्ने, आफ्नो घरधन्दाको जिम्मेवारी बेखुबीले सम्हाल्नसक्ने, अलि लजालु र पुरुषको मायामा लुटपुटिन मन गर्ने महिला पहिलो रोजाइमा पर्छन् ।

फेरि आफ्नो यौवनको प्यास मेटाउन भने उनीहरू सकमबरीजस्तै चल्तीको भाषामा भन्नुपर्दा ‘बोल्ड’, प्रेमको महत्व नराख्ने, जीवन बिताउन पुरुषको साथ नै चाहिन्छ भन्ने विचारमा विश्वास नराख्ने  । अनि अँ ! अनि दुनियाले के भन्ला भन्ने कुरालाई वेवास्ता गर्दै चुरोटको खिलीमा रमाउने ‘आधुनिक’ भनिने महिला नै खोज्छन् । 

वर, सुयोगवीरको अप्राप्य रहरको लहरो हो र उसको निराश जीवन त्यही लहरो समातेर झुन्डिएको छ । 

यो जीवनबाट हतास दुई पात्रको कथा हो ।

“के काम बाँच्ने बुढाबुढी हुन्जेल किन बाँच्ने ? शिव तपाईं आशिष दिनै जान्नुहुन्न समयमा नै मर भन्नुपर्छ । के छोप्न बाँच्ने ?” 

सकमबरीले आफ्नो २४ औँ जन्मोत्सव मनाइरहँदा प्रस्फुटित यो संवादले सकमबरीको जीवनप्रतिको वितृष्ण प्रष्ट छचल्किन्छ ।
भर्खरै २४ उर्वर, जोसिलो उमेरमा प्रवेश गरेकी सकमबरी कहीँकतै आफ्नो एक्लोपनले निस्सासिएकी पो हुन कि भन्ने भान पर्न सक्छ । फेरि अर्कोतर्फ एक स्वतन्त्र, उदार स्वभावकी दृढ महिला पात्रको छनक पनि दिन्छ । 

सुयोगवीर जीवनबाट भाग्न र निराशलाई छोप्न रक्सीको साहारा लिन्छन् भने बरी चुरोटको । 

नाटक मञ्चन भएसँगै दार्शनिक संवाद, प्रश्न गर्दै अघि बग्दै जान्छन् । सुन्दर विम्बको प्रयोगका कारण नाटक रोचक देखिन्छ । नाटकमा केदार श्रेष्ठको परिकल्पना र अन्जान प्रदीपको निर्देशन छ । 

फागुन २७ गतेदेखि मञ्चन भएको नाटक चैत १२ गतेसम्म हरेक दिन दिउँसो ४ः३० बजे मञ्चन भइरहेको छ । शनिबार भने दिउँसो २ बजे पनि मञ्चन भइरहेको छ ।

यी पात्र अघि बढ्नुअघि पारिजात आफैँ मञ्चमा आएर आफ्ना कृतिबारे बेलिविस्तार लगाउँछिन् ।

तस्बिर : हरिशजंग क्षेत्री