शब्द संयोजनका कुशल साधक र लयका मास्टर डा. नवराज लम्साललाई रेडियो वाक्पटुताको कौशलले ०५८ सालमा रेडियोमा बोल्न सिकाउने तालिमका सिलसिलामा मकवानपुर पुर्‍याएको थियो । दिनभर अनुज पुस्ताका सञ्चारकर्मीसँग आफ्ना अनुभव सुनाउने उनी साँझ समाज बुझ्न चोकतिर बरालिन्थे । एक दिनको एक साँझ उनले अस्ताउँदो पुस्ताको भिडको एक मुखारविन्दबाट सुने पुरानो कथा । इतिहासका पानामा पढेका मकवानपुरे राजा हेमकर्ण सेन (राज्यकाल : वि.सं. १७९०–१८१६) को कथा ।

हेमकर्णलाई जेठी तरबार बनाउन मन लागेछ । राजाको आग्रह मान्नै परेछ । ओरोला लाग्दो ७५ वर्षको उमेरका ठूले कामी तयार भएछन् । आफ्नै हजुरबाबाट सिकेका रहेछन् उनले तरबार बनाउने सीप । उनले १६० धार्नी फलाम पिटेर एकजोर जेठी तरबार बनाएछन् । ६ जना कालिगडले ९ महिना आरनमा अर्जाप्दा–अर्जाप्दा तरबार यस्तो भएछ– खिया नलाग्ने तरबार । फलाम काट्दा पनि धार नदोब्रिने चमकदार इस्पात बनेछ  तरबार ।

त्यो जेठी तरबार राजासामु पुगेछ । राजा रिसाएर जंगिँदै भनेछन्– १६० धार्नी फलामको तरबार यति सानो हुन्छ ? रिसाएका राजाले तरबार थुतेर बगैँचातिर हुत्याएछन् । राजाले फालेको तरबार हुनहुनाउँदै गएर धसिएको बडेमाको रूख केही दिनमै सुकेछ । हात्तीसारमा आगलागी हुँदा हात्ती बाँधेको फलामे साङ्लो त्यही तरबारले चटाचट काटेर १३ वटा हात्ती बचाइदिएछ । बल्ल राजाले त्यो तरबारको ताकत देखेछन् । र, ठूलेलाई भेट्ने इच्छा जाहेर गरेछन् । तर, समय घर्किसकेको थियो । ठूले कामी परमात्मामा लीन भइसकेका थिए ।

किंवदन्ती त नवराजले सुने, तर, त्यसलाई पुष्टि गर्न बाँकी नै थियो । उनले थुप्रै प्रयास गरे । सहज थियो र ? थिएन । कच्चा बन्नु थिएन । हतारमा लेखेर आलोचनाको पात्र बन्नु थिएन । त्यसैले त उनले परिपक्व हुन चाहे । समय लिएरै किंवदन्तीलाई पुष्टि गर्न चाहे । धेरै इतिहासविद्लाई भेटे । इतिहासका पुस्तक पढे । तर, उनले चित्त बुझाउन सकेनन् । त्यसैले मनमा अंकुरण भइसकेको यो काव्य लेखनको ढोका खुलेन ।

बरु, ढोका उघारे ‘कर्ण’को । कर्णले सीमान्तकृत समुदायलाई अगाडि सार्‍यो । हेपिएका र चेपिएकाहरूको कथा महाकाव्यका पंक्तिमार्फत सुनाइदियो । 

०६६ साल बितिसकेको थियो । तर, मकवानपुरमा सुनेको किंवदन्तीको कथाको ढोका उघार्न उनले सकिरहेका थिएनन् । ०६४ सालमा केही जानकारी नपाएका होइनन्, तर त्यतिमै चित्त बुझाएर सुरु गर्ने आँट गरेनन् । जसोतसो तानतुन गरेर लेख्न त लेखौँला, तर त्यो आफ्नै लागि ‘ब्याकफायर’ हुने उनलाई डर लाग्यो । विकल्पहरू थुप्रै थिए । त्यसैमध्येबाट उनले रोजे ‘धरा’को कथा ।

‘धरा’मार्फत नवराजले समाजको बहुलताको कथा भने । नेतृत्वले एकल राज्यका सपना बाँडिरहेका बेला नवराज ठ्याक्कै उल्टो हिँडेर बहुल राज्यको परिकल्पना गरे । राजनीतिको धार एकातिर बगिरहेको थियो । तर, ‘धरा’मार्फत नवराजको कलमको निप ठिक उल्टो बाटो दौडिरहेको थियो । भलै, उनको परिकल्पना साकार भयो । एउटा सर्जकको सिर्जना राजनीतिज्ञको चेतनाभन्दा माथि पुग्यो भनेर कसैले तारिफ नगरे पनि उनको कलमको निपले सार्थकता पायो । त्यसैलाई उनले आफ्नो काव्यिक सफलताको मापक माने ।

भूगोल, संस्कृति र इतिहासको जगमा बसेर समय, समाज र संवेदना लेख्नुपर्छ भन्ने चेतनालाई न्यूनतम मापदण्ड बनाएर कलम चलाउने नवराजलाई ०५८ सालमा सुनेको किंवन्दतीको ढोका उघार्न हम्मे–हम्मे परिहेको थियो । तर पनि उनी थाकेनन् । कथाको ऐतिहासिक आधिकारिकता खोजी नै रहे ।

०६४ सालमा खड्का क्षेत्री महासमाजको प्रकाशन ‘संक्षिप्त परिचय पुस्तिका–२०६४’ भेटे । त्यसमा प्रा. डा. राजाराम सुवेदीको ‘खड्का, कड्गग्राहर खड्गसिद्ध’ शीर्षकको लेखमा उनले ०५८ देखि खोजिरहेको कुरा भेटे । अर्थात्, त्यहाँ सुवेदीले लेखेका थिए, जेठी तरबारको कथा । जब नवराजले भेटे सुवेदीसँग, तब घुरुक्क उघ्रियो ‘अग्नि’को ढोका । अनि, लेख्न थाले ‘अग्नि’का पंक्तिहरू । कथा विश्वकर्मा (कामी)को थियो । कथा फलाम र आरनको थियो । त्यसैले उनले आरनबाटै देश चियाउने चेष्टा गरे । बार्दलीबाट तल हेरेर विचरा दलित, मधेसी, गरिब, जनजाति र विचरा महिला भनेर राज्यसत्ताले भनिरहेका बेला ‘अग्नि’मार्फत नवराजले आरनबाट देश हेरे । आरनबाट देशको कथा र व्यथा बोले । आरनको आँखाबाट देशको यर्थाथ उदांगो पारिदिए ।

समग्रमा आरनबाट देशको इतिहास, धर्म, परम्परा, संस्कृति, संस्कार र समग्र राज्यसत्ता सञ्चालन कस्तो देखिँदो रहेछ हेर्ने प्रयास गरे ।

छेलाङ विश्वकर्माको हजुरबुवाको पुस्ता जसले मकवानपुरमा जेठी तरबार बनायो, त्यो तरबार पृथ्वीनारायाण शाहको दरबारमा पुग्यो । कालिका मन्दिरमा राखियो । दलमर्दन शाहले त्यही जेठी तरबार ल्याएर नुवाकोट युद्धमा शंखमणि रानालाई ‘काटेर’ नेपालको एकीकरणको बाटा खुलेको बिउ कथामा ‘अग्नि’ उभिएको छ ।

नवराजले समय र संवेदनालाई छोए । आरनमा बसेर तरबार चम्काउने कामीको आफ्नै जीवन कति चम्किलो छ, बताए । आफैँले अर्जापेको तरबारको त्रासमा शासित ठूले कामीको कथा भने । आफैँलाई शासन गर्ने तरबार उद्याउँदा–उद्याउँदै जीवन बिसाउने कामीको कथा नवराजले २० वर्ष मिहिनेत गरेर आरनबाटै भने ।

कसैको जात, धर्म, आस्था र विश्वाससँग जोडिएको विषयमा काव्य लेख्नु सहज थिएन । जब उनले प्रा. सुवेदीलाई भेटे, त्यसपछि उनी मकवानपुर गढी पुगे । इतिहास खोतले । विश्वकर्मालाई भेटे । उनीहरूका आरन डुले । जातसँग जोडिएपछि जातका कुरा खोजे । विषय धर्मसँग जोडियो । धर्मका कुरा खोजे । “जब म यो काव्य सिर्जना गर्न खोज्दै थिएँ, मलाई लाग्दै थियो– कमजोर अध्ययनको जगमा बसेर लेखेँ भने कसैको आस्थामाथि छुरा चलाएसमान हुनेछ । यो मेरै लागि ब्याकफायर हुनेछ । समाजलाई घाटा हुनेछ भने समग्र सर्जक र स्रष्टाहरूमाथि नै वितृष्णा पैदा हुनेछ,” नवराज अतीततिर लम्किए, “जब २० वर्ष पुग्यो, मैले गर्न सक्नेजति अध्ययन गरिसकेको थिएँ । त्यसैले मेरो मनले भन्यो– नवराज, तैँले गर्न सक्ने अध्ययन गरिसकिस्, यसबारे योभन्दा धेरै तैँले खोज्न सक्तैनस्, त्यसैले लेख्न बस् ।”

लेख्न त उनले ०६४ भन्दा अगाडि पनि थालिसकेका थिए ‘अग्नि’ । तर, ६६ पछि उनले यसको लेखनलाई तीव्रता दिए ।

समयको कथा नवराजसँग बेग्लै छ । समयका सन्दर्भमा उनी आफूलाई ‘बौलाहा’ भन्छन् । बिहान १० देखि साँझ ५ बजेसम्म रेडियो नेपालमा काम गर्थे । रेडियोको जागिर सकेर बीबीसी नेपाली सेवा पुग्थे । त्यहाँबाट फर्किएर घर पुग्दा रातको १० बजिसकेको हुन्थ्यो । छोराछोरी सुतिसकेका हुन्थे । श्रीमती भात खान कुरेर बसेकी हुन्थिन् । चिसो भइसकेको भात तताएर खान्थे । श्रीमती ओछ्यान जान्थिन् । नवराज बत्ती निभाएर घुप्लुक्क सुत्ने बेलामा टेबल र कुर्सीतिर लाग्थे । ल्यापटप खोलेर महाकाव्यका पंक्तिहरू लेख्न थाल्थे । दैनिक पत्रिकामा साप्ताहिक स्तम्भ थियो । त्यसका लागि किबोर्डका किमा औँला डुलाउँथे ।

“सुत्दा बिहान ३ बजिसकेको हुन्थ्यो । दुई घण्टा सुतेर उठ्यो । फेरि चियाको चुस्कीसँगै ल्यापटपमा लेख्न थाल्यो । ९ बजे खाना खाएर रेडियो नेपाल गयो । यसैगरी मेरा दुई दशक बिते,” नवराज भन्छन्, “मेरा साथी थुप्रै छन् । तर, ल आज भृकुटीमण्डपको चौरमा बसेर बदाम र सुन्तला खाऔँ, जावामा बसेर आज साँझ कफी पिऔँ, यो शनिबार नगरकोट जाऔँ, गुडफ्राइडे ठमेलको रेस्टुराँमा बसेर एक पेग लगाएर मनाऔँ भन्ने छैनन् । सायद त्यस्ता साथी बनाएको भए आज मसँग रमाउने साथी त हुन्थे, तर ‘कर्ण’, ‘धरा’ र ‘अग्नि’ मसँग कहाँ हुन्थे होला र ?”

गएको सोमबार अनामनगरको शिखरफुडमा पंक्तिकारसँग कफी गफ गरिरहँदा उनकी श्रमती पनि सँगै थिइन् । “मैले यो दुई दशक न श्रीमतीलाई समय दिएँ न छोरीसँग समय बिताएँ । वास्तवमा मैले तिमीहरूलाई धेरै दुःख दिएँ है बुढी ?,” श्रीमतीतर्फ हेर्दै उनले क्षमामिश्रित स्वरमा प्रश्न गरे ।

थाहा छैन उनलाई ‘हो तिमीले दुःख दियौ’ भन्ने मन थियो कि थिएन । तर, उनका ओठ उघ्रिएनन् । उनी चुपचाप बसिरहिन् । नवराजका कुरा सुनिरहिन् । म अनुमान लगाउँदै थिएँ, उनी विलखबन्दमा परिन् । हो भनौँ श्रीमान् नाजायज काम गरेर बिग्रिएर हिँडेको होइन । होइन भनौँ पर्याप्त समय सँगै बिताउन नपाएकै हो ।

प्रसँग थोरै बदलिएछ । हामी परिवारबाट पुनः काव्यतर्फ फर्कियौँ । नवराज आफैँ भन्छन्– ‘अग्नि’ गणितीय हिसाबले लेखेको महाकाव्य हो ।

उनी कुनै काव्य सुरु गर्नु अगाडि मनोलग गर्छन् । मैले यो नलेखे के हुन्छ ? हिजो यति धेरै लेखिए, आज लेखिरहेकै छन्, भोलि पनि लेखिनेछन् । तर, मैले लेखिनँ भने नेपाली साहित्यकालाई के घाटा हुन्छ ? र, यो नै किन लेख्ने ? यी प्रश्नले उनलाई दपेटिरहन्छ ।

कथामा खर्रर बगेर ‘कर्ण’ लेखेँ । समाजको बहुलता ‘धरा’मा लेखेँ ।

‘अग्नि’ उनले तीनवटा योजना बनाएर लेखे– 
१. गद्यमा लेख्छु, ताकि १२ कक्षाका विद्यार्थीले पनि बुझून् ।

२. समाजशास्त्रीय आँखाले हेर्दा आरनबाट देश देखिनुपर्छ । ब्राह्मणले आफ्नो छोराको व्रतबन्ध गरेर जनै लगाइदिन्छ । तर, त्यो जनै बनाउन सिकाउँदैन । छोरो विद्रोही हुन्छ, सेना हुन्छ । हतियार बोकेर हिँड्छ, हतियार खेलाउन सिक्छ । तर, उसलाई त्यो हतियार बनाउन सिकाइँदैन । बाहुनको छोरोलाई संकल्प पढेर मन्दिरमा पूजा गर्न सिकाइन्छ । तर, त्यही मूर्ति बनाउन सिकाइँदैन । कामका आधारमा रहेको समाजशास्त्रीय विभेद देखिनुपर्छ ।

३. नेपाली राजनीतिमा अहिलेको चल्तीको शब्द हो, पहिचान र मुक्ति । तर, त्यो पहिचान र मुक्तिको भेट दुर्लभ छ । यी दुई पक्षको तत्काल भेट हुँदैन । यो कुरालाई मैले बुझाउन सक्नुपर्छ ।

“अग्निको कथा एक रातको कथा हो । फ्ल्यासब्याकको कथा हो । एउटा कवि तथा सञ्चारकर्मी हुन्छ । ऊ आरनमा पुग्छ र भन्छ– दाजै, मलाई अँगालोमा बेर्नुस् । उसले आफ्नो जन्म र जात मेरो बसमा छैन । म सबै कुरा छोडेर मान्छे मात्रै हुन्छु । र, तपाईंको कथा लेख्छु । त्यो पात्रले भन्छ– कसको स्पोन्सरसिपमा आयौ ? किन लख्छौ ? तिमीले लेखेर के हुन्छ ? हाम्रा छोराछोरीले दलित भनेको के हो भनेर सोध्छन्, हामीले के भनेर जवाफ दिने ? उसले आफ्ना सबै कुरा भन्छ । रातभर गफ गर्छन् । कवि तथा सञ्चारकर्मीले भन्छ– तपाईंले भनेका सबै कुरा ठिक हुन् । त्यसैले म यही कुरा लेख्छु । त्यही आरनमा बस्छन् उनी । जुनीमाया विश्वकर्माले खाना बनाएर दिन्छिन् । सँगै बसेर तीनजनाले खान्छन् । रात त्यहीँ बिताउँछन्,” नवराज काव्य लेखनको परिकल्पनाको कथा सुनाउँछन्, “भोलि बिहान लेखकले म जान्छु भाउजू भन्दा उनी भन्छिन्– मेरो पनि अन्तरजातीय विवाह हो । म ठकुरीकी छोरी हुँ । विश्वकर्मासँग विवाह गरेर आएँ । गाउँबाट बसाइँ सरेर आउन मैले नै भनेकी हुँ । आरन यिनले चलाए पनि मैले चलाउन भनेकी हुँ । आज मलाई राजनीतिमा जाऊँजस्तो लाग्छ । सहकारीमा बसौँजस्तो लाग्छ । मन्दिरमा आफ्नै हातले पूजा गरेर शिवजीलाई बेलपत्र चढाऊँझैँ लाग्छ । तिजमा पूजा गरेर छमछमी नाचौँझैँ लाग्छ । आफ्नै हातले सेल बनाएर खुवाऔँ भन्ने लाग्छ । महिला विद्रोही कुरा गर्छिन् ।”

मकवानपुरगढीमा अहिले पनि कृष्णको मन्दिर छ । मन्दिरभित्र कृष्णको मूर्ति छ । तर, बाहिरबाट ताल्चा लगाएर राखिएको छ । बाहिरबाटै फूल–अक्षता फ्याँकिदिएर पूजा गर्ने चलन छ । किंवदन्तीअनुसार कृष्ण राति–राति मन्दिरबाट हराउँथे । कहाँ जाँदा रहेछन् भनेर चियो गर्दा छतिउन भन्ने ठाउँमा रहेको तोरीबारीमा गोपिनी भेट्न जाँदा रहेछन् । कृष्णका खुट्टाभरि तोरीको फूल टाँसिने रहेछ । भगवान् भएर यसरी गोपिनी भेट्न जाने भन्दै थुनेर राख्ने निर्णय गर्दै स्थानीयले ताल्चा लगाएर थुनिदिए । आज पनि त्यो मन्दिरमा ताल्चा नै लागिरहेको छ ।

कवि आरनबाट फर्किने बेलामा डाँडाको एउटा घरको भित्तामा नेपालको झन्डा देखियो । त्यो झन्डाको आकार बढेर ठूलो भयो । झन्डामा नेपालका सबै जातजाति, भाषाभाषी तथा सम्प्रदाय मिलेजस्तो देखियो । र, कविले संकल्प गर्छ– अब म काठमाडौँ जान्छु र ‘अग्नि’ महाकाव्य लेख्छु ।

महाभारतको कथामा कृष्ण जेलभित्र थिए । कृष्ण जन्मिएपछि ताल्चा आफैँ खुल्यो, ढोका खुल्यो र कृष्ण बाहिर निस्किए भन्ने किंवदन्ती रहेजस्तै त्यो बेला टाढाबाट ठूलो आवाज प्रतिध्वनित हुन्छ, मन्दिरको ताल्चा खुल्यो रे ! र, कृष्ण बाहिर निस्किए रे ! बाहिर निस्किएपछि कृष्णले ‘आजसम्म हामी कृष्णहरूको, भगवान्हरूको सालिक विश्वकर्माले बनाए, ठूले कामी जसले दरबार बनाए, उनको सालिकचाहिँ अब म बनाउँछु’ भनेर ठूले कामीको सालिक बनाउन थालेको आवाज प्रतिध्वनित हुन्छ । महाभारतको यो मिथकसँगै ‘अग्नि’ महाकाव्यको पाना सकिन्छ ।

‘कर्ण’मा उसको मृत्यु भएपछि कृष्णले सेतो कपडाले उनको मृत शरीर ढाकिदिए भनेर लेखेपछि नवराजका हात थरथराएका थिए । दिमागमा कल्पना गरेर कल्पनाशिलतमा मुसार्दै अक्षरमा उन्दा जसरी कर्णको मृत्युमा कैयौँ दिन विक्षिप्त भएका थिए नवराज, कृष्णले ठूले कामीको सालिक बनाउन थालेको लेख्दा त्यति नै खुसीको अनुभूत गरे ।

‘अग्नि’ बजारमा आयो । पढ्नेहरूले भने– यही कथामा उपन्यास लेखौँ न । स्वयं प्रकाशक बुक हिलकै प्रकाशक भूपेन्द्र खड्काले पनि यो आग्रह गरे । ‘गज्जबको उपन्यास हुन्छ भने किन नलेख्ने नवराज दाइ ? एउटै कथामा एउटै लेखकले महाकाव्य पनि लेख्यो र उपन्यास पनि लेख्यो भन्ने नयाँ प्रयोग पनि हुन्छ ।’ प्रयोग गर्न रुचाउने भूपेन्द्रको आग्रहलाई नवराजले अस्वाभाविक त मानेनन्, तर स्वीकार पनि गरेनन् ।

नमान्नुको पनि कारण छ उनीसँग । भन्छन्, “यो पनि उपन्यासजस्तै छ भने किन उपन्यासकै बान्की दिनु ? एक लाइनमा भन्न खोजेको कुरा ट्वाक्क भन्नुको मजा लामा–लामा प्यारेग्राफमा भन्दा कहाँ आउला र ?”

कविता धेरै लेखिन्छ । किशोरावयमा त कविता नलेख्ने कमै मान्छे हुँदा हुन् । तर, विडम्बना यही सबैभन्दा कम बिक्री हुने विधा हो बजारमा । आख्यानले बजार खाइरहेका बेला नवराजलाई काव्यमै टिक्न मन छ । समाज, संस्कृति र भावनाका कुरा छोटा–छोटा पंक्तिमा ट्वाक्क–ट्वाक्क भन्ने रहर अझै जागृत छ ।

४० को दशकको सुरुआतदेखि कविता लेख्न थालेका समकालीनहरू कति कवितामै टिकिरहेका होलान् ? फुर्सदिलो कसैले भोलि खोजतलास गरेछ भने कतै त्यहाँ नवराजजस्ता एकाध ‘बहुलट्ठी’ साधकहरू मात्रै पो भेटिएलान् कि ! उनलाई थाहा छ, बजारमा उपन्यासका पाठक छन् । जति धेरै पाठक त्यति धेरै रोयल्टी । तर, उनले आजसम्म नजरअन्दाज गरिरहेका छन् । त्यसैले त उनी पंक्तिकारसँग भन्छन्, “म बौलाहा हुँ । बहुलाएर मात्रै यी महाकाव्य लेखेको हुँ । नत्र कहाँ सम्भव थियो ।”

बस्नलाई काठमाडौंमा घर थियो । खानलाई रेडियो नेपाल र बीबीसीको जागिर थियो । चढ्नलाई रेडियोले साधन दिएकै थियो । रेडियोमा बान्की पुर्‍याएर बोल्न सक्ने कलाले समाजमा प्रतिष्ठा दिएकै थियो । कविता, गीत र सञ्चारकर्मीको हैसियतले सार्वजनिक कार्यक्रममा मञ्च उपलब्ध गराएकै थियो । तर पनि महाकाव्यको पछि लागिरहे उनी । बल्ल–बल्ल आउने शनिबार फुर्सदको एक दिन आफ्नो हुन्थ्यो । तर, उनी शुक्रबार साँझ नै हाफपाइन्ट र झोला बोकेर काठमाडौंको चार पहाड काट्थे । आफूलाई चाहिएको के हो खोजेर आइतबार बिहान १० बजे रेडियोमा हाजिर हुन्थे ।

नेपालमा सुषुप्त अवस्थामा रहेको, अक्सर लेख्न छोडिएको । लेखे पनि प्रभावकारी लेखन नभएको महाकाव्य विधालाई नवराज लम्सालले चलायमान बनायो भनेर सुनिने एकाधका एक हरफले उनलाई ऊर्जा दिइरह्यो । त्यसैले उनी दशक–दशकसम्म यसमै घोत्लिरहे । उनकै शब्दमा ‘बौलाएर’ लेखिरहे । धेरैले हिँड्नै नचाहेको र हिँडेर पनि परित्याग गरेको । “मैले सक्नेजति खोजेर लेखेको छु । लेखिसकेर पाठक भएर हेर्दा म सप्रेम बौलाएको छु । पात्रसँग एकाकार भएर बौलाएको छु,” उनी भन्छन् ।

रुमानी साहित्यमा प्रवेश गरेर कान्छो पुस्ता सेलिब्रिटी लेखक बन्यो । तर, उनले त्यसमा लोभिएनन् । उनी भोलि आख्यानमा आउने सम्भावना त नकार्दैनन्, तर पुस्तकको संख्या मात्रै बढाउने कमजोर विषयमा रमाउँदिनँ भन्ने संकल्प तोड्दिनँ भन्छन् ।

उनलाई सर्लाहीबाट एक पाठकले भने, “नवराज सर, मेरो पुस्तकालयमा तपाईंका सबै पुस्तक छन् । तपाईंका तीनवटै महाकाव्य मैले रिट्ठो नबिराई पढेको छु । अग्नि तपाईंको लेखनको क्लाइमेक्स हो । अब लेख्न छोडिदिनुस् ।”

लेखकको नाताले पाठकले पछिल्लो काव्य औधी रुचाएकोमा फुरुंग त उनी भए नै तर लेखनमै पूर्णविराम लगाउने सल्लाह त उनलाई किन शिरोधार्य हुन्थ्यो र ? एउटा फकिर नडुली किन बस्न सक्थ्यो र ?

उठ्ने बेला कफीको अन्तिम कपमा त्यसको मात्रा निख्रिँदै थियो । तर, नवराजको आफूलाई लेख्न मन लागेका विषय र प्रसंगको सूची थपिँदै थियो ।