तस्बिर तथा भिडियो : सुनिल प्रधान 

काठमाडौं । काठमाडौं उपत्यकालाई मन्दिरै मन्दिरको सहरको रुपमा चिनिन्छ । नेवार जातिहरुको उत्पत्ति र बाहुल्यता रहेको यो क्षेत्र कला र संस्कृतिका लागि मात्रै नभई नेवारी परिकारका कारण पनि लोकप्रिय छ ।

पछिल्लो समय अन्य समुदायका मानिसबीच पनि नेवारी परिकार चर्चित छ । अहिले जो कोहीले नेवारी परिकारको स्वाद लिन जात्रा, पर्व वा कुनै नेवार साथीको निम्तो कुर्नु पर्दैन । गोजीमा पैसा र मनमा इच्छा भए नेवारी खाजाघर जान सकिन्छ ।

आज तपाईंहरुलाई काठमाडौं उपत्यकाका केही नेवारी खाजाघरहरुको भ्रमण गराउँदै छौँ । यी खाजाघरहरुले नेवारी परिकारको स्वाद त पस्किरहेका छन् नै खाजाघरको निर्माण, सजावाटलगायत हरेक कुरामा नेवारी संस्कृति झल्काउने प्रयास पनि गरिरहेका छन् । जहाँ परालले बुनेको सुकुलमा पलेँटी कसेर मज्जाले नेवारी परिकारको स्वाद लिन सकिन्छ ।

नेवाः सूली 
काठमाडौं उपत्यकाका नेवारी खाजाघरहरुमध्ये ‘नेवाः सूली’ एक पुरानो खाजाघर हो । तुलसीबहादुर महर्जनले सानो रुपमा सुरु गरेको खाजाघरलाई उनका छोरा दिनेशले अहिले एउटा ब्रान्डको रुपमा विस्तार गरेका छन् ।

“बुवाले म दुई वर्षको हुँदादेखि सुरु गर्नुभएको थियो । पछि मैले पनि अरुभन्दा आफ्नै पेसालाई निरन्तरता दिनुपर्छ जस्तो लागेर यसमै बुवा र आमालाई सघाउन थालेँ र समयसँगै यसलाई अपडेट गर्दै लगेँ,” सञ्चालक दिनेशले बताए ।

नेवारी परिकार पारखीहरुको जिब्रोमा नेवाः सूलीको स्वाद बसिसकेको छ । यहाँको विशेष परिकार भनेको सुकुटी हो । “यहाँको नेवारी परिकारको स्वादकै कारण ग्राहकहरु आउँछन् । तर, त्योभन्दा पनि विशेष परिकार भनेको हामी आफैँले बनाउने सुकुटी हो । सुकुटी बनाउने हाम्रो आफ्नै तरिका छ,” दिनेश भन्छन् ।

हरेक वर्षकोे जाडो महिनामा वर्षभरिका लागि पुग्ने गरी सुकुटी बनाइन्छ । गर्मीमा भन्दा जाडोको घाममा सुकुटी राम्रोसँग सुक्छ । गर्मीमा धेरै मासु काटेर राख्दा गन्हाउन सक्ने भएकाले जाडो मौसममा सुकुटी बनाउन उत्तम हुने उनको अनुभव छ ।

नेवाः सूलीको चिउरा, सुकुटी, छोइला, कचिला, ड्याकु ला, हाँसको छोइला भटमास, आलु साँधेकोलगायत १३ थरी परिकारको नेवारी खाजा सेट पनि चर्चित छ । पाँचजनाको समूहमा जाँदा १६ सय ३० रुपैयाँमा यो सेट पेटभरि खान सकिन्छ । यदि, तपाईं दुई–तीनजनाको सानो समूहमा मात्रै जानुहुन्छ भने हार्फ सेट मात्रै अर्डर गर्न सक्नुहुन्छ । ९३० रुपैयाँमा हार्फ सेट पाउनुहुनेछ ।

०६७ सालदेखि यो खाजाघर नेवाः सूली नामबाट परिष्कृत रुपमा सञ्चालनमा आएको हो । त्यसअघि, साधारण खाजाघरको रुपमा थियो । ‘नेवाः सूली’को अर्थ भट्टीपसल वा खाजाघर भन्ने बुझिन्छ ।

नेवाः सूली हरिसिद्धिमा रहेको छ । ललितपुरको सातदोबाटोबाट गोदावरी जाने बाटो हुँदै हरिसिद्धिको गुमज चोकबाट दायाँ मोडिएपछि हरिसिद्धि वडा नम्बर–२९ को कार्यालय भवन आउँछ । त्यहाँबाट केही पाइला अगाडि बढेर बायाँ मोडिएर सिधा जाँदा नेवाः सूली पुगिन्छ ।

नेवाः सूलीको घर पनि परम्परागत नेवारी शैलीमा निर्माण गरिएको छ । यसअघि, आफ्नै घरमा सञ्चालनमा रहेको यो खाजाघर यहाँ सरेको १५ महिना मात्रै भएको छ ।

नेवाः लहना
पछिल्लो समय कीर्तिपुरलाई नेवारी परिकारको ‘हब’ नै मान्न थालिएको छ । यहाँ नेवारी परिकार चाख्न हरेक दिन मानिसको ओइरो लाग्ने गरेको छ । नेवाः लहनाको स्वाद दिनहुँ फैलँदो छ ।

थाःबा टोलका राजमान मानवको अग्रसरतामा सोही टोलका ५७ परिवारको लगानीमा करिब १५ वर्षअघि नेवाः लहना सुरु भएको हो । नेवारी शब्द लहनाको अर्थ सभ्यता भन्ने हुन्छ ।

नेवाः लहनाको विशेष परिकार भनेको नेवारी समुदायको परम्परागत खानेकुराको समिश्रण हो । जसमा भटमास, मकै, छुस्या, गुन्द्रुक, हरियो लसुन, खर्थो (कालो छ्याङ) हो । यद्यपि, लहनाको लोकप्रिय परिकारमा समयबजी नै पर्ने राजमानले बताए ।

“प्रत्येक परिवारबाट कम्तीमा पाँच हजार र बढीमा जति पनि हाल्न पाइने गरी हामीले लहना सुरु गरेका हौं,” लहनाका प्रबन्ध निर्देशक राजमान भन्छन्, “सुरुमा बढीमा ६ महिना सञ्चालन होला नि भनेर सुरु गरेको आज १५ वर्ष भइसक्यो । लहनाले निरन्तर रुपमा नेवारी परिकारको स्वाद दिइरहेको छ ।”

सस्तो र मिठो दुईजनालाई पुग्ने समयबजी सेट यहाँको धेरै रुचाइने परिकार हो । लहनामा ३०० रुपैयाँमा एक बटुको थों (छ्याङ)सहितको समयबजीको स्वाद लिन सकिन्छ । ठिक्को (टपरी)मा बजी (चिउरा), कुखुराको उसिनेको अन्डा, कालो भटमास, साँधेको मसालेदार आलु, साँधेको साग, बोडी, बारा र छोइलासहितको समयबजी सेट तपाईंले पाउनुहुनेछ ।

समुदायस्तरबाट सञ्चालित लहनाले उक्त टोलका मानिसलाई रोजगारीसमेत दिँदै आएको छ । करिब ५०० जनाजतिको क्षमता रहेको लहनाले महिनामा ६० लाख रुपैयाँ बराबर आम्दानी गर्ने राजमानले बताए । उनका अनुसार लहनामा खानापारखीको भिड लाग्नुको कारण अथेन्टिक नेवारी परिकार, समुदायस्तरमा सञ्चालित र मिठो अनि सस्तो मूल्य नै हो ।

कीर्तिपुर प्रवेशद्वारको गेटबाट दायाँ मोडिएपछि दुईवटा बाटो आउँछ । जसमध्ये बाघभैरव मन्दिरतिर जाने माथिल्लो बाटो लाग्दा मन्दिर नपुग्दै केही तल सानो गल्ली देखिन्छ । त्यही गल्लीभित्रको एउटा सानो चोकमा नेवाः लहना छ ।

ससःत्वा
काठको कलात्मक शैलीमा बनेको ठूलो ढोका । त्यसबाट भित्र प्रवेश गर्नेबित्तिकै दायाँपट्टि गणेशको सानो मन्दिर छ । त्यसको ठिक अघिल्तिर दायाँ छेउमा काठले बनाइएका बत्ती बाल्ने पाला र ढोकाको बायाँपट्टि ढुंगेधार र इनार । ती दृष्य नियाल्दै चार खुड्किलो ओर्लिएर अगाडि बढ्दा माटो र इँटाले बनाइएका पार्टीपौवाहरु देखिन्छ । अन्तिमको एउटा पार्टीमा नेवारी हाकुपटासीमा सजिएका महिलाहरु अन्डा, मासुलगायत राखेर बारा, चटामरी बनाउँदै गरेका देखिन्छन् ।

अझ अगाडि बढ्दै जाँदा वरिपरि बस्न मिल्ने दुईतले नेवारी शैलीमा बनेका भवनहरु र बीचमा ठूलो खाली स्थान आउँछ । कीर्तिपुरस्थित नेवारी खाजाघर ‘ससः त्वा’को परिवेश हो, यो ।

एघार वर्षअघि कीर्तिपुरका पाँचजना साथीहरु फिरोज सिंह, विनोद महर्जन, सुनील महर्जन, तिरोज महर्जन र सुदीप महर्जनले नेवारी रेस्टुरेन्टको रुपमा ‘सस’ रेस्टुरेन्ट सञ्चालनमा ल्याएका थिए । १५ महिनाअघिदेखि भने त्यो नयाँ नेवारी कलात्मक भवनमा ‘ससः त्वा’को नामबाट सञ्चालनमा छ ।

नेवारी शब्द ससःको अर्थ सुसुराली र त्वाको अर्थ टोल भन्ने हुन्छ । रेस्टुरेन्टको नामजस्तै यहाँको विशेष परिकार भनेको ‘जिल्ज कव्ला’ हो । ज्वाइँ पहिलोपटक सुसुराली आउँदा खुवाउने विशेष परिकारको रुपमा यसलाई लिइन्छ ।

जसमा पकाएको अन्डा, बारा, माछा, भुटन, न्हपु, तिस्य, छोइला, ऐलालगायतको परिकार हुने गर्छ । ससः त्वाको यो विशेष परिकारको स्वाद लिन ७२० रुपैयाँ भए पुग्छ ।

कीर्तिपुर, पाँगा दोबाटोदेखि ढल्पा चोक र त्यहाँबाट केही दूरी पार गरेपछि ओरालो बाटो आइपुग्छ । ओरालोमै बायाँपट्टि छ, ‘ससः त्वाः ।

“हामीले टिपिकल नेवारी स्वाद दिनका लागि यहाँ भोजभतेरमा सेफको रुपमा भान्छामा लामो समयको अनुभव भएका दिग्गज व्यक्तिहरु र पुराना खाजाघरहरु सञ्चालन गरिहेकाहरुबाट हाम्रो यहाँका सेफहरुलाई प्रशिक्षणको तयारी गरिरहेका छौँ,” सञ्चालकमध्येका एक विनोदले भने ।

जात्रा रेस्टुरेन्ट
नेवारी परिकारका पारखीहरुलाई सेवा दिने उद्देश्यले कीर्तिपुरमै अवस्थित अर्को नेवारी खाजा घर हो, जात्रा रेस्टुरेन्ट । नामजस्तै जात्रा रेस्टुरेन्टमा प्रवेश गर्नेबित्तिकै कीर्तिपुरलगायत समग्र नेवारी समुदायले मनाउने विभिन्न जात्राको झलक त्यहाँ भित्तामा सजाइएको तस्बिरहरुमा देख्न सकिन्छ ।

अन्य नेवारी खाजाघरहरुमा जस्तै यहाँ पनि बारा, छोइल, स्यपुमिह्चा, चटामरीलगायत सबै नेवारी परिकारको स्वाद लिन पाइन्छ । जात्राको समयमा पुग्नेले भने ‘जात्रा भ्वेय’ अर्थात जात्राभोज विशेष परिकार पनि चाख्न पाउँछन् । जात्रा हुँदा नेवारी भान्छामा पाक्ने विशेष भोजको परिकार यहाँको विशेष सेटमा पाइन्छ ।

यमरी, छोइला, भुटन, बारा, अचार, आलु, भटमास, बोडी, कचिला, चिउरालगायत १७ थरी परिकार पाइने यो सेटको मूल्य १५ सय रुपैयाँ रहेको छ । यो भोज सेट चार–पाँचजनाको समूहमा गएर खान सकिन्छ ।

सचिन्द्र महर्जनलगायत यसका ६ जना सञ्चालकहरु तीन वर्षअघि नेवारी खाजाघर खोल्ने सोचमा थिए । नाम के राख्ने भन्ने कुरामा उनीहरुले धेरै सोचे । अन्ततः आफूले सानैदेखि सुन्दै, देख्दै र मनाउँदै आइरहेको ‘जात्रा’ शब्दमा अडिए । सचिन्द्र भन्छन्, “हामी नाम खोज्दै थियौँ, जात्रा शब्द ठ्याक्क दिमागमा आयो । जात्रा भनेको संस्कृति र उत्सव दुवै हो । यो नाम अलि क्याची पनि लाग्यो । त्यसैले हामीले यही नाममा रेस्टुरेन्ट राख्यौँ ।”

उनका अनुसार जात्रा भन्नेबित्तिकै मिठा–मिठा नेवारी परिकार र बाजागाजा पनि पर्छ । त्यसैलाई देखाउन ‘जात्रा’का हरेक भित्तामा कीर्तिपुरको मौलिक जात्रामा बजाइने विशेष बाजाहरु सजाइएका छन् । नेवारी पोसाक र गरगहनाहरु त्यहाँ सजाइएका छन् ।

यहाँको विशेष परिकार जात्रा सेट भए पनि सञ्चालक सचिन्द्र स्वयंलाई भने यहाँको चटामरी र आलुतामा मन पर्छ । उनी यहाँ आउने हरेकलाई यो परिकार चाख्न सुझाव दिन्छन् ।

जात्रामा करिब २०० ग्राहक क्षमता रहेको छ । ‘नेवाः लहना’कै बाटो पछ्याउँदै जाँदा लहना नपुग्दै ठ्याक्कै आधा बाटैमा दायाँपट्टि आउँछ, ‘जात्रा रेस्टुरेन्ट’ ।

बीकेएम नेवारी खाजाघर एन्ड कटेज
ललितपुरको सातदोबाटोबाट गोदावरी जाने बाटोतर्फ अगाडि बढ्दा हरिसिद्धिको पेट्रोलपम्पभन्दा केही घर पर ओरालाको बायाँपट्टि छ, बीकेएम नेवारी खाजा घर एण्ड कटेज ।

पछिल्लो तीन दशकदेखि बीकेएमले नेवारी परिकारप्रेमीहरुलाई सेवा दिँदै आइरहेको छ । दुई बुवा–छोरा (बाबुकाजी महर्जन र सुवास) मिलेर बीकेएम चलाएका हुन् ।

छोइलाको भेराइटी र सुकुटी बीकेएमको विशेष परिकार हो । छोइलाको भेराइटीमा हाँसको छोइला, बट्टाइँको छोइला, चिकेन छोइला, खसीको छोइला र सुकुटीको स्वाद यहाँ लिन सकिन्छ । कटेजको अवधारणामा सञ्चालन भइरहे पनि यहाँ पाइने भनेको नेवारी परिकार नै हो ।