काठमाडौं । महाराजगञ्जस्थित त्रिवि शिक्षण अस्पतालको फरेन्सिक मेडिसिन विभाग । विभागको ठ्याक्कै पछाडि छ, ‘मर्चरी कोल्डरुम’ । कोल्डरुम बाहिर केही बिग्रिएर थन्किएका फ्रिजहरु, एक अर्कामाथि खप्टिएर राखिएका काठका बाकस (कफिन), अनि केही थोत्रा भइसकेका स्ट्रेचर । पछाडिको गेटबाट छिर्नेबित्तिकै एउटा ठूलो फ्रिज माइनस टेम्प्रेचरमा चलिरहेको छ । 

यसमा कस्ता शव छन् ?

“पोष्टमार्टम गर्न ल्याइएका शवहरु हुन् । २० वटा अट्छ यो फ्रिजमा, अहिले २० वटै शवले प्याक छ,” अस्पतालका फरेन्सिक मेडिसिन विभाग प्रमुख डा. गोपालकुमार चौधरी भन्छन् ।
 
अनि त्यो मर्चरी कोल्डरुममा ? भन्ने बाह्रखरीको प्रश्नमा उनको जवाफ थियो, “त्यहाँ पनि अहिले प्याकजस्तै नै छ । ५० वटा बेवारिसे शव छन्, अनि पोखराको प्लेन दुर्घटनामा पहिचान नभएका केही शव र एउटा छुट्टै पोको पनि छ ।”

अब उनलाई चिन्ताको विषय हो– थप शव आइहालेमा राख्ने कहाँ ? 

 “उफ्, त्यही त छ हाम्रोमा सधैँको समस्या ...,” चौधरी भन्छन् ।

डा. चौधरीका अनुसार माघ ३ गते पोखराबाट यती एयर दुर्घटनामा परेकाको शव पहिचानका लागि ल्याउँदा विभागलाई व्यवस्थापनमा हम्मेहम्मे परेको थियो । कारण– मर्चरी कोल्ड रुममा वर्षौँदेखिका ११० वटा शव थिए । 

उनका अनुसार पोखराबाट ल्याइएका ४८ वटा शव थपिने भएपछि व्यवस्थापनका कर्मचारीलाई दौडधुप भयो । 

तत्काल जिल्ला प्रहरी परिसरसँग सल्लाह भयो । ६० वटा बेवारिसे शव प्रहरीले व्यवस्थापन गर्ने भयो र पोखराबाट ल्याइएका शव राखियो ।

पहिचानका लागि पोखराबाट ल्याइएका ४८ मध्ये ६ वटा शव र एउटा छुट्टै पोको अहिले पनि मर्चरी कोल्ड रुममै राखिएको छ । 

६ वटै शवको शरीरका सबै भाग जलेका छन्, बाहिरी शरीर हेरेर कुनै पनि शव चिन्न सकिने अवस्थामा छैनन् । 

अनुहार र शरीरका अन्य भागहरुसमेत क्षतविक्षत अवस्थामा रहेकाले उनीहरुको हुलिया र शरीरका कुनै चिन्हहरु हेरेर पहिचान गर्नसक्ने अवस्था छैन । 

विदेशी मृतकहरुको एन्टिमोटम (परिवारले दिएका नमूनाहरुको आधारमा गरिने पहिचान) र मेडिकल रिपोर्टका आधारमा सबैको पहिचान भयो । 

तर, बाँकी ६ जना नेपालीको पहिचान हुन डीएनएबाहेक कुनै विकल्प बाँकी रहेन । 

६ वटा शवको डीएनए म्याचिङको काम माघ १० गतेदेखि नेपाल प्रहरीको केन्द्रीय प्रहरी विधि विज्ञान प्रयोगशाला रानीबारीले गरिरहेको छ । 

यसको रिपोर्ट आउन कम्तीमा पनि २० दिन लाग्ने प्रयोगशालाको भनाइ छ ।

०००

त्यहाँ नजिकै राखिएको छुट्टै पोकोका बारेमा राखिएको जिज्ञासामा उनले भने, “त्यसमा मृतकहरु जल्दा छुट्टिएका शरीरका विभिन्न भागहरु छन् । चिन्न र छुट्याउन सक्ने अवस्थामा छैनन् । अब तिनलाई अस्पतालकै तर्फबाट व्यवस्थापन गर्नुपर्ने हुन्छ होला ।”

डा. चौधरीले यसो भनिरहँदा मर्चरी कोल्ड रुममा शवहरुको खचाखच देखिन्छ ।  मानौँ कुनै मालबाहक गाडीबाट भर्खरै अनलोड गरिएका भरिएका बोरा खात लगाउनै बाँकी छ । 

कुनै बोराबाट बाटैमा सामान चुहिएजस्तो शरीरका अंग लत्रिएका, कुनै बोराको सिल तोडिएजस्तो शरीर र कपडा छुट्टिएका । कालो सेतो, पहेँलो रंगमा लपेटिएका । कुनै त तन्नामै पोको पारिएका । यस्तै, यस्तै अवस्थाका...।

शव छुट्टाछुट्टै राख्न ठाउँ पुग्दैन हो ?

“कहाँ पुग्नु ? जम्मा १५० वटा शव अट्छन् । तीमध्ये १०० भन्दा बढी त बेवारिसे शव नै हुन्छन्, जसलाई महिनौँसम्म त के वर्षौँसम्म राख्दा पनि कोही खोजी गर्न आउँदैनन् । अझै उपत्यकाभरिका बेवारिसे शव प्रहरीले यहीँ ल्याउँछ, उनीहरुको विवरण लिएर राख्ने अनि बुझ्न कोही आउँछ कि भनेर कुर्नेबाहेक केही गर्न सकिन्न । अहिले पहिचान नभएका तथा बेवारिसे शव व्यवस्थापन निर्देशिका बनेपछि धेरै सहज भएको छ । बेवारिसे शव अन्त्येष्टी गर्ने संघ संस्थाहरुले पनि सहयोग गरिरहेका छन् । तर पनि नयाँ शव थपिनासाथ कसरी कहाँ अटाउने भन्ने चिन्ता सुरु भइहाल्छ,” उनले भने ।

हुन त विभागमा शव व्यस्थापनमा कठिनाइ हुनु नयाँ समस्या होइन । तर, भूकम्पपछिको कहानी झन् डरलाग्दो छ । 
२०७२ सालको महाभूकम्पमा परेर मृत्यु भएका कतिपय मृतकका आफन्त शव बुझ्नै आएनन् । त्यसै त उपत्यकाभरिका बेवारिसे शव राख्न हम्मे हम्मे, त्यसमाथि ५० वटा शव राख्न मिल्ने क्षमताको फ्रिजले त्यही बेला धोका दियो । 

तापक्रम मिलाउन नसकेपछि शवहरुबाट पानी बग्ने गर्थ्यो, भूकम्पको ११ महिनापछि २०७२ चैतमा ३२ वटा शव शवगृहकै जग्गामा गाडिएको थियो, पछि फेरि निकाल्न मिल्नेगरी ।

त्यसबेला स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले फ्रिज मर्मतमा चासो नै दिएन ।  अवस्था निकै खराब भएपछि अन्तर्राष्ट्रिय रेडक्रस (आईसीआरसी)ले नयाँ कोल्डरुम बनाइदियो । 

त्यही कोल्डरुममा अहिले ५० वटा बेवारिसेसहित पोखरा दुर्घटनामा मृत्यु भएका, पहिचान नभएका ६ वटा र केही पुराना शवहरु राखिएको छ ।

यसोभन्दा फेरि अध्ययन अनुसन्धानका लागि पनि त शवहरु प्रयोग हुन्छन् नि ? भन्ने प्रश्न पनि उठ्न सक्छ । 

सबै मेडिकल कलेजहरुले टिचिङबाटै अध्ययन प्रयोजनका लागि शव लैजाने हुन् ।  तर, अध्ययनका लागि वार्षिक ५० वटाभन्दा बढी शव प्रयोग हुँदैनन् । 

बेवारिसे शव कम्तीमा ३५ दिन राख्नैपर्छ । त्यसपछि पनि कोही बुझ्न नआए कोल्डरुमको स्पेस हेरेर प्रहरीलाई बुझाइने चौधरी बताउँछन् ।

अध्ययनमा प्रयोग हुने पनि बेवारिसे शव नै हुन् । तर, अध्ययनका लागि सग्लो र स्वभाविक मृत्यु भएको शव चाहिन्छ । बाँकी अन्य शवलाई प्रहरीकै जिम्मामा पठाइने हो । 

०००

“सत्यमोहन जोशीको निधनपछि त झनै तनाव थपिएको छ नि हामीलाई,” उनको भनाई थियो ।

किन ? 

“सत्यमोहन जोशीले किष्ट मेडिकल कलेजलाई मृत्युपर्यन्त शरीर दान गर्नुभएको रहेछ । मृत्युपर्यन्त शरीर दान गर्नु निकै राम्रो कुरा हो । ठूलो मन भएकाले मात्रै गर्नसक्छन् यो । हामीकहाँ त्यसपछि नै २५ जनाले नाम लेखाउनुभएको छ, मृत्युपछि शरीर दान गर्न भन्दै । तर, हाम्रो मर्चरी रुमको क्षमता हेर्नोस् त ? सरकारले त यस विषयमा अहिले सोचेको पनि छैन होला । तर, हाम्रो विभागमा वर्षौँदेखिको यो बिजोग हेर्नोस् त । शवगृह छ, तर शव राख्नै सकस्...।”