काठमाडौं । यो वर्ष गएको कात्तिकयता बढ्न थालेको काठमाडौं उपत्यकाको वायु प्रदूषण फागुनमा ‘अस्वस्थकर’ तहमा छ ।

बढ्दो वायु प्रदूषणले उपत्यकावासीको स्वास्थ्यमा जटिलता निम्त्याइरहेको छ । पछिल्लो दुई महिनाको अवधिमा श्वासप्रश्वासका नयाँ बिरामी बढेका छन् । पुराना दीर्घरोगीमा पनि जटिलता थपिएको चिकित्सक बताउँछन् ।

मंसिरयता उपत्यकाका विभिन्न स्थानको वायुको गुणस्तर एयर क्वालिटी इन्डेक्स (एक्यूआई) १०० भन्दा माथि २०० सम्म पुगेको वातावरण विभागले जनाएको छ ।

बढ्दै दीर्घरोगी, बिग्रँदै फोक्सो
विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्ल्यूएचओ)को वायु गुणस्तर मापदण्डानुसार, एक्यूआई ५० सम्मको वायु ‘स्वस्थकर’ हुन्छ । एक्यूआई १०१ देखि १५० को वायु बालबालिका, वृद्धवृद्धा र दीर्घरोगीका निम्ति ‘अस्वस्थकर’ हुन्छ । त्यो १५१ देखि २०० सम्म पुगेमा सबैका निम्ति अस्वस्थकर हुन्छ । २०१ देखि ३०० सम्म पुगेमा ‘अति अस्वस्थकर’ र त्योभन्दा माथि भएमा ‘खतरनाक’ तथा बन्दै जाने डब्ल्यूएचओको मापदण्ड छ ।

यस्तै, वायुमा पीएम २.५ को मात्रा ५ माइक्रोग्राम प्रतिघनमिटरभन्दा माथि भए वायु अस्वस्थकर हुने डब्ल्यूएचओको मापदण्ड छ ।

नेपाल सरकारले तोकेको पीएम २.५ को मापदण्ड २४ घण्टाको निम्ति ४० माइक्रोग्राम प्रतिघनमिटर हो । तर, झन्डै आठ महिना यो मात्रा मापदण्डभन्दा बढी भइरहेको विभागको तथ्यांक छ ।

डब्ल्यूएचओ र विभागले गरेको पछिल्लो अध्ययनमा नेपालमा वायु प्रदूषणका कारण बर्सेनि ४२ हजार १०० जनाको मृत्यु भइरहेको तथ्यांक छ । ४२ हजारमध्ये १९ प्रतिशत पाँच वर्षमुनिका शिशु छन् । २७ प्रतिशत ७० वर्षमाथिका नागरिक छन् ।

अध्ययन रिपोर्टमा वायु प्रदूषण विशेष गरी पाँच रोगको मुख्य कारक रहेको उल्लेख छ । पाँचमध्ये श्वासप्रश्वासजन्य रोगबाट हुने मृत्युको ६६ प्रतिशत, मुटुरोगको ३४, स्ट्रोकको ३७, फोक्सोसम्बन्धी रोगको ४७ र नवजात शिशुको मृत्युको २२ प्रतिशत कारण वायु प्रदूषण रहेको रिपोर्टमा उल्लेख छ ।

पीएम २.५ को मात्रा बढी भएको वायु श्वासप्रश्वास हुँदै भित्री अंगहरूमा पुग्ने जोखिम बढी हुन्छ । बढी घातक पनि हुन्छ ।

नर्भिक इन्टरनेसनल हस्पिटलका छातीरोग विशेषज्ञ डा. अच्युतभक्त आचार्यका अनुसार, निरोगी व्यक्तिलाई नयाँ रोग लाग्ने र पहिले नै दीर्घरोग भएकालाई त्यही समस्याले बढी च्यापेर अस्पताल आइपुग्नेको संख्या विगत केही वर्षयता बढ्दो छ ।

वायु प्रदूषणले विशेष गरी आस्थमा, सीओपीडी, आईएलडी, क्षयरोग र फोक्सोसम्बन्धी विभिन्न समस्या भएका बिरामीलाई थप असर पुर्‍याइरहेको छ । “दीर्घरोग बल्झिने त छँदै छ, स्वस्थ व्यक्तिमा पनि वायु प्रदूषणले फोक्सोका विभिन्न समस्या निम्त्याइरहेको छ,” डा. आचार्यले बाह्रखरीसित भने ।

पीएम २.५ को मात्रा अधिक भएको वायु श्वासप्रश्वास हुँदै भित्री बहुअंगहरूमा पुग्ने कारणले अरू रोगहरूको जोखिम बढेको छ । सामान्य ‘भाइरल’को असर पनि कडा किसिमको देखिने र घरेलु औषधिले काम नगर्ने कारणले अस्पताल नै आइपुग्ने बिरामीको संख्या बढेको उनको अनुभव छ । 

आउँदा दिनमा थप जोखिम 
वातावरण विभागले काठमाडौं उपत्यकामा ६ स्टेसनबाट वायुको गुणस्तर मापन गर्छ । तीमध्ये काठमाडौंको कीर्तिपुरबाहेक रत्नपार्क, शंखपार्क, भक्तपुर, ललितपुरको भैँसेपाटी र खुमलटारका स्टेसनबाट नियमित तथ्यांक रेकर्ड भइरहेको छ ।

पछिल्लो साताको औसत एक्यूआई १०० देखि १९० सम्म पुगेको तथ्यांक छ । हल्का वर्षासँगै गएको शनिबार (फागुन १७ गते)पछि वायुको गुणस्तर केही सुधार भएको सूचकांकले देखायो ।

आइतबार पछिल्लो २४ घण्टामा ती स्थानको एक्यूआई १०९ देखि १२६ सम्म रह्यो । गएको शुक्रबार त्यो १५४ देखि १८६ सम्म थियो । तर, सोमबार ललितपुरको भैँसेपाटी फेरि अस्वस्थकर बन्यो, एक्यूआई १५३ सहित ।

मंगलबार (फागुन २०) साँझ पछिल्लो २४ घण्टाको एक्यूआई ११७ देखि १५७ सम्म पुगेको तथ्यांक छ । उक्त अवधिमा भक्तपुर १५७ एक्यूआईसहित पुनः अस्वस्थकर बन्यो ।

दुई दिनको हल्का वर्षासँगै आइतबार उपत्यकाको वायुमा पीएम (पर्टिकुलेट म्याटर) २.५ को मात्रा पनि घटेको थियो । आइतबार बिहान ११ः३० बजे शंखपार्कको पीएम २.५ को मात्रा ५१.२ माइक्रोग्राम प्रतिघनमिटरमा झरेको थियो । शुक्रबार बिहान ११ बजे त्यो १४०.१४ पुगेको थियो ।

मंगलबार साँझ भक्तपुरमा पछिल्लो २४ घण्टाको पीएम २.५ को मात्रा  ७३.४६ पुग्यो । “विगत तीन दिनयता हल्का इम्प्रुभ भए पनि उल्लेखनीय रूपमा घटेको छैन,” विभागका वातावरण निरीक्षक गोविन्दप्रसाद लामिछानेले भने ।

डढेलो लागेका बेला वायु प्रदूषण अझै बढ्ने विभागका अघिल्ला वर्षहरूको तथ्यांकले देखाउँछ । समग्र वायु प्रदूषणको मात्रा सन् २०२१ र २०२२ र २०२३ तीनै वर्षमा अप्रिल अन्तिम सातापछि घट्दो क्रममा रहेको विभागको तथ्यांक छ । सन् २०२४ मा भने अप्रिल अन्तिम साता एक्यूआई २०० को हाराहारीमा थियो ।

२०२४ अप्रिल ९ मा देशका अधिकांश स्थानको आकाश तुवाँलोले ढाकेको थियो । त्यस दिन काठमाडौं आसपासबाट धुवाँको तह माथिमाथि हुँदै हिमालसम्मै पुगेको स्याटेलाइट इमेजमा देखिएको थियो ।

वायु प्रदूषणको मुख्य स्रोत सवारीसाधन
काठमाडौं उपत्यकामा वायु प्रदूषणको मुख्य स्रोत सार्वजनिक सवारीसाधनबाट निस्कने धुवाँ रहेको विज्ञ बताउँछन् । “अहिलेको हकमा वायु प्रदूषणको मुख्य स्रोत लोकल सोर्स नै देखिन्छ, जसले सवारीसाधन, निर्माणजन्य धुलोधुवाँ, औद्योगिक धुवाँ सबैलाई समेट्छ,” निरीक्षक लामिछानेले भने ।

यसबाहेक फोहोर जलाउँदा निस्किएको र तराई तथा भारत क्षेत्रबाट आइपुग्ने धुवाँधुलोको प्रभावले पनि टोटल सस्पेन्डेड पर्टिकुलेट (टीएसपी)को मात्रा बढाएको उनको भनाइ छ ।

टीएसपीले पीएम २.३ र पीएम १० समेतलाई समेट्छ, जसबाट वायुमा कुल धुलोधुवाँको मात्रा मापन गरिन्छ । मंगलबार साँझ ६ बजे भैँसेपाटीको पछिल्लो २४ घण्टाको टीएसपी ५५८.७ मापन भएको छ ।

पीएम २.५ ले वायुमा मिसिएका आँखाले देख्न नसकिने २.५ माइक्रोनभन्दा साना कण, कार्बनमोनोअक्साइड, सल्फर, नाइट्रोजन अक्साइडको मात्रालाई जनाउँछ । पीएम १० ले हावामा धुलोका कणको मापन गर्छ ।

वातावरण विभाग र काठमाडौं महानगरपालिकाले नियमित रूपमा सार्वजनिक सवारीसाधनमा प्रदूषण जाँच गर्दै आएका छन् । चालु आर्थिक वर्षमा हालसम्म ५५० सवारीसाधनको जाँच गर्दा १७३ वटा मापदण्डअनुसार नभएको विभागको तथ्यांक छ । तीमध्ये अधिकांश डिजेलबाट चल्ने सार्वजनिक सवारी र मालवाहक गाडी छन् ।

गएको पुस २९ गतेदेखि काठमाडौं महानगरले प्रदूषण नियन्त्रण मापदण्ड, २०८१ अनुसार यस क्षेत्रभित्र चल्ने सवारीसाधनको नियमित जाँच गर्दै आएको छ । फागुन १९ सम्म एक हजार २६५ सवारीको परीक्षण गरिएको महानगरले जनाएको छ ।

तीमध्ये ५७० अर्थात् करिब ५५ प्रतिशत सवारीसाधन मापदण्डमा ‘फेल’ भएको महानगरको वातावरण विभागका निमित्त प्रमुख सीता राईले बताइन् । “धेरैजसो डिजेल भेहिकल, माइक्रो, ट्याम्पुले धेरै प्रदूषण उत्सर्जन गरेको पाइयो । कतिपय हरियो स्टीकरवाला गाडी पनि प्रदूषण जाँचमा फेल भइरहेका छन्,” राईले भनिन् ।

सुरुआती चरणमा सम्झाउने र पटक–पटक अटेर गर्ने सवारीलाई पछिल्लो समय एक हजार रुपैयाँसम्म जरिवानासहित कारबाही गर्न थालिएको उनले बताइन् ।

महानगरको मापदण्डभित्र पर्न सन् १९८० सम्म उत्पादित चारपांग्रे सवारीसाधनमा कार्बनमोनोक्साइडको मात्रा अधिकतम ४.५ प्रतिशत (वाइ भोल्युम) हुनुपर्छ । सन् १९८१ वा त्यसभन्दा पछि उत्पादित सवारीसाधनमा कार्बनमोनोक्साइडको मात्रा अधिकतम ३ प्रतिशत (वाइ भोल्युम) हुनुपर्छ ।

यस्तै, तीनपांग्रेको हकमा सन् १९९१ सम्म उत्पादित सवारीसाधनमा कार्बनमोनोक्साइडको मात्रा अधिकतम ४.५ प्रतिशत हुनुपर्छ । दुईपांग्रेमा यो मात्रा अधिकतम ४.५ प्रतिशत (वाइ भोल्युम) हुनुपर्छ ।

सन् १९९४ सम्ममा उत्पादित सबै किसिमका डिजेल सवारीसाधनका निम्ति धुवाँको घनत्व (स्मोक डेन्सिटी) अधिकतम ७५ हर्टिज स्मोक युनिट (एचएसयू) हुनुपर्छ ।

यस्तै, सन् १९९५ वा सोभन्दा पछि उत्पादित सवारीसाधनका निम्ति धुवाँको घनत्व अधिकतम ६५ एचएसयू हुनुपर्ने व्यवस्था छ । करिब ४५ प्रतिशत सवारी मात्र यो मापदण्डभित्र चल्ने गरेको महानगरको तथ्यांक छ ।