काठमाडौं । पछिल्लो साढे दुई वर्षदेखि पूरा विश्वलाई कोरोना महामारीले गाँजिरहेको छ । महामारीले जनजीविकासहित विश्व अर्थतन्त्रको तालमेल नमज्जाले हल्लायो । जसबाट नेपाल पनि अछुतो रहन सकेन । नेपालमा ०७६ चैतमा पहिलोपटक समुदाय स्तरमा कोरोना फैलिएपछि सबै क्षेत्र ठप्प बने । अरू भन्दा मनोरञ्जन क्षेत्र विशेष मारमा पर्‍यो । 

वर्ष २०७७ को सुरुवातसँगै महामारीको पहिलो वेभ केही मत्थर भयो । सरकारले केही क्षेत्रमा लुजडाउनको फर्मुला अपनाएपनि मनोरञ्जन क्षेत्रलाई भने रातो घेराभित्र नै राख्यो । फेरि ०७७ साल सकिन नपाउँदै दोस्रो लहरको आतंक आयो र पुनः देश लकडाउनमा गयो । 

वर्ष २०७८ को सुरुका महिनाहरू पनि तेस्रो लहरको चपेटामा परे । तर असोजमा तेस्रो भेरियन्टको आतंक मत्थर भयो र रंगमञ्चबाहेक प्राय सबै क्षेत्रले गती लिन थाले ।

नेपाली रंगमञ्च सरकारको 'ग्रिन सिग्नल'को पर्खाइमा थियो । 

सरकारले रंगमञ्चलाई केन्द्रित गरेर कुनै निर्णय नगरे पनि कोरोना महामारीको प्रभाव कम हुन थालेसँगै नेपाली नाटकघरहरू बिस्तारै सञ्चालनमा आए । त्यतिबेलासम्म निजी रूपमा सञ्चालन भइरहेका नाटकघरहरू बन्द भएको एक वर्ष भइसकेको थियो । त्यस्तो कठिन समयमा नेपाली रंगकर्मीहरूले प्रविधिको सदुपयोग गरे र चुनौतीलाई अवसरको रूपमा लिएर भर्चुअल रंगमञ्च सुरु गरे ।

वर्ष २०७८ को पहिलो र दोस्रो महिना भर्चुअल नाटक चले । पछि वर्ष २०७८ को मध्यतिर आउँदा मात्रै नेपाली नाटकघरहरू भौतिक रूपमै सञ्चालनमा आएका हुन् । 

वैशाखमा मण्डला नाटकघरमा दयाहाङ राईको ‘मितज्यू’ युट्युबबाट प्रत्यक्ष प्रसारण गरियो । त्यस्तै जेठ महिनामा केही फरक शैली अपनाउँदै शिल्पी थिएटरले रंगकर्मीहरू आ–आफ्नै घरमा बसेर र दर्शकहरू पनि आ–आफ्नै घरमा बसेर लाइभ नाटक मञ्चन गरियो । 

कोरोना महामारीले विश्व रंगमञ्चलाई एउटा राम्रो अवसर दियो । रंगकर्मीहरले नाटकहरू अनलाइन प्लेटर्फमबाट पनि ल्याउन थाले । 

तेस्रो महामारीको लहर मत्थर भएसँगै कात्तिक महिनादेखि नेपाली रंगमञ्च पहिले जस्तै चलयमान हुन थाल्यो । करिब एक वर्ष दर्शकका लागि बन्द भएको ढोका खोल्दै कौशी थिएटरको कथा घेरा भदौदेखि नियमित मञ्चनमा आयो । 

कथा घेराले कमब्याक स्वरूप आकांक्षा कार्कीको निर्देशन र नेपाली रूपान्तरणमा ‘हरेक बबाल कुरा’ मञ्चन सुरु गर्‍यो । सुदाम सीकेको एकल प्रस्तुति रहेको नाटकले उपस्थित दर्शकलाई यति भावुक बनायो । जसलाई हेरेर दर्शकका आँखा रसाए । 

कात्तिकमै मण्डला नाटकघरले अनामनगरस्थित आफ्नो पूरानो भवनलाई बिदाइस्वरूप अन्तिम नाटक ‘जिजीविषा’ मञ्चन गर्‍यो । सोमनाथ खनालको लेखन तथा राजन खतिवडाको निर्देशन रहेको नाटकले दर्शकको वाहवाही पायो ।

मण्डलाकै ड्रामा स्कुलका पहिलो ब्याचका विद्यार्थीहरूको अभिनय रहेको उक्त नाटकले अभिनय, लाइट, पहिरन पार्श्व संगीतलगायत सबै पक्षमा उत्कृष्ट भएको प्रतिक्रिया मात्रै पाएन, सबै सोहरू हाउसफुल भए ।

मण्डलामा दर्शकको बाक्लै उपस्थित देखिएकोमा सोही महिनामा कौशी थिएटरको कथा घेरामा पनि दर्शकको उत्तिकै घुँइचो देखियो । कौशीमा दोस्रो नाटकको रूपमा ‘पचली भैरव’ मञ्चन भयो । यसमा पनि दर्शकको राम्रौ उपस्थिति देखियो । हरेक सो हाउसफुल भए ।

नियमित मञ्चनस्वरूप मंसिरमा अर्को नाटक ‘एनिमल फार्म’को मञ्चन सुरु भयो । यो नाटकलाई पनि समिक्षक र दर्शकहरूले उत्तिकै रुचाए । त्योसँगै वर्षको अन्तिम नाटक ‘ढल्केको सालैजो’ले पनि दर्शक र समिक्षबाट सकारात्मक नै प्रतिक्रिया पायो । 

कौशी थिएटरकी निर्देशक आकांक्षा कार्की कोरोना महामारीका कारण विकल्पको रूपमा सञ्चालन गरिएको भर्चुअल रंगमञ्चले केही सहयोग गरेको बताउँछिन् । 

“यो वर्ष राम्रै भयो । हाम्रोमा दर्शकको फ्लो राम्रो रहयो नयाँ–नयाँ दर्शकहरू पनि मैले देखेँ । यो कहीँकतै कोरोनाको समयमा भएको भर्चुअल प्रस्तुतिले पनि मद्दत मिलेको हो । कहिले नाटक नहेरेको दर्शकलाई एकखालको क्युरियोसिटी जाग्यो र उहाँहरू अहिले नाटकघर आइराख्नुभएको छ,” कार्कीले भनिन् ।

वर्ष २०७८ नेपाली रंगमञ्चमा सम्झिन लायक अर्को कुरा भनेको निजी क्षेत्रबाट सुरु भएको नेपालको पहिलो रंगमञ्च ‘गुरुकुल’ फेरि ब्युतिनु पनि हो । करिब एक दशकपछि गत पुस १ गतेदेखि एकवर्षको सम्झौतामा कुञ्ज नाटकघरबाट ‘गुरुकुल’ पुनः ब्युँतिएको छ । 

पुरानै नाटक ‘पुतलीको घर’ मञ्चन गर्दै गुरुकुल सुरु भएको हो । गुरुकुल पुनः फर्किएकोमा नेपाली रंगमञ्चमका दर्शकहरू निकै उत्साहित थिए । पूरानो गुरुकुलमा हेर्न नपाएको नाटक पुन: सोही रंगकर्मीहरूको टिममा हेर्न पाउने भएकाले सबैजना उत्साहित हुँदै गुरुकुल पुगे ।

तर कतिले पुनः पूरानै नाटकहरू मञ्चन गर्ने गुरुकुलको निर्णयप्रति भने असन्तुष्टि जनाए । 

पहिलो नाटक पछि दोस्रो नाटकमा पनि गुरुकुलमा पुरानै नाटक ‘तारा बाजी लै लै...’ मञ्चन सुरु भयो । हुन त गुरुकुलले सुरुवातमै भनेको थियो, केही नाटक पुरानो र केही नयाँ दुवै मञ्चन गरिने छ ।

वर्षको अन्तिम नाटकको रूपमा गुरुकुलमा नाटक ‘भवचक्र’ मञ्चन भएको छ । 

मण्डला नाटकघरले भने फागुनमा नयाँ आफ्नै भवनको उद्घाटन गर्दै राजन खतिवडाको निर्देशन र सम्योग गुरागाँइको लेखन रहेको ‘रोगन’ नाटक मञ्चन गर्‍यो । तर सुरुवाती नाटकको रूपमा उक्त नाटकलाई दर्शकले त्यतिर रुचाएनन् । केही फरक र प्रयोगात्मक शैलीको उक्त नाटकमा रंगकर्मीहरूको केही रिपिटेड संवाद र प्रस्तुतिले दर्शकलाई तानिराख्न सकेन ।

तर त्यसपछि मञ्चन भएको नाटक ‘मीतज्यू’ले भने दर्शक र समिक्षक दुवैबाट राम्रो प्रतिक्रिया पायो । यो नाटकमा सोमनाथ खनालको लेखन अनि दयाहाङ राईको निर्देशन रहेको छ । 

वर्षको अन्तिम नाटकको रूपमा मञ्चन भइरहेको नाटक ‘तीन ट्रान्जिट’ले भने फेरि राम्रै प्रतिक्रिया र दर्शक पाइरहेको छ । सोमनाथ खनालको निर्देशन रहेको नाटकमा मण्डलाकै थिएटर ल्याबको नवौँ ब्याचका प्रशिक्षार्थीहरूको प्रस्तुति रहेको छ । 

कीर्तिपुरस्थित ‘थिएटर मल’मा पनि लामो समयपछि दर्शकका लागि ‘शिरिषको फूल’ नाटक मञ्चन गर्दै खुलेको हो । डेर आए दुरुस्त आए भनेजस्तै पारिजातको लोकप्रिय उपन्यामा आधारित यस नाटकले दर्शक र समिक्षकको ताली नै पायो ।

केदार श्रेष्ठको परिकल्पना तथा अन्जान प्रदीपको निर्देशन रहेको यो नाटक यतिबेला देश यात्राको क्रममा पोखरामा छ । 

समग्रमा महामारीपछि नेपाली रंगमञ्चहरूको कमब्याक राम्रै देखिएको छ । यदि कथा र प्रस्तुति राम्रो हुने हो भने नेपाली रंगकर्मीहरूले दर्शकको प्रतिक्षा गरिराख्न पर्ने अवस्था आउँदैन भन्ने यही वर्षका केही नाटकहरूले प्रमाणित गरिसकेका छन् । 

रंगकर्मी राजन खतिवडाकाअनुसार नेपाली रंगमञ्चहरूले राज्यलाई १० देखि १५ प्रतिशत कर तिरेको रेकर्ड छ । काठमाडौं लगायत मोफसल गरी नेपालभर करिब ६० वटा नाटकघरहरू छन् । ती सबै निजी क्षैत्रबाट सञ्चालित  छन् ।