काठमाडौं । काठमाडौं गोकर्णेश्वरका ३० वर्षीय विनोद शर्मा (नाम परिवर्तन) पटक–पटक बेहोस भएर ढल्थे । कार्यालय समय र घरमा पनि बेहोस हुने, शरीर काँप्ने, छिनभरम ढल्ने र २/४ मिनेटमा नै होसमा आउने उनी एकदिन आधा घण्टासम्म पनि होसमा नआएपछि उनलाई नेपाल मेडिकल कलेजमा उपचारका लागि पुर्याइयो, जहाँ उनलाई ब्रेन ट्युमर भएको पहिचान भयो । उपचारमा ढिलो पुगेका उनको अन्ततः मृत्यु भयो, यो घटना आजभन्दा ६ वर्ष अगाडिको हो ।
 
कैलाली घोडाघोडीकी २७ वर्षीया अल्पना चौधरी डेढ वर्षे छोरोलाई काखमा लिएर घरमै आगो तापिरहेकी थिइन् । अचानक रिँगटा लागेर ढलेकी अल्पनाका आमाछोरा सेकेन्ड नबित्दै बलिरहेको चुल्होमा ढल्न पुगे । घरका अरु सदस्य आ–आफ्नै काममा थिए । डेढ वर्षे आर्यनको रुवाइले बाटोमा हिँडिरहेका गाउँलेको ध्यान खिच्यो आधा घण्टापछि उद्धार हुँदा अल्पना बेहोस् थिइन् । घोडाघोडी, धनगढी हुँदै ६ दिनपछि काठमाडौंको कीर्तिपुर अस्पताल आइपुग्दा अल्पनाको दुबै हात काम नलाग्ने भइसकेका थिए । अहिले उनी एउटा कृत्रिम हात र अर्को हातविहीन भएर जीवनयापन गरिरहेकी छन् । छोरा आर्यनको दुई चरणको शल्यक्रियापछि टाउकोको चोट निको हुँदैछ । डेढ वर्षअघि कैलालीस्थित अल्पनाकै घरमा भएको घटना हो यो ।

विनोद र अल्पनाको यो घटनामा स्थान र समयकाल फरक भए पनि उनीहरु दुवैमा एउटै समस्या थियो, छारेरोग नेपाली समाजमा छारेरोगलाई मिर्गि, चरिफाई, छोप्ने रोग, फफड्के, रिने र अंग्रेजीमा सिजर तथा इपिलेप्सी नामबाट चिनिन्छ । समाजमा आम रुपमा देखिएको रोग भए पनि छारेरोगबारे पर्याप्त सचेतना नहुँदा विनोद र अल्पनाका जस्ता धेरै रोगी प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष रुपमा मृत्युको मुखसम्म पुगिरहेका छन् । 

छारेरोग मानसिक रोग हो ? 
छारेरोग भएका व्यक्तिमा देखिने लक्षणका आधारमा धेरैले यसलाई मानसिक रोगको रुपमा बुझेको पाइन्छ । स्नायु र मस्तिष्कसँग जोडिएको रोग भए पनि छारेरोग मानसिक समस्या भने होइन । मानिसको मस्तिष्क विद्युतीय उर्जाजस्तै एक प्रकारको उर्जाले सञ्चालित हुन्छ । यसरी एक नशाबाट अर्को नशासमम्म उर्जा प्रवाह गर्ने काम विभिन्न रसायनहरुले गर्ने गर्छन् । तीनै रसायन प्रवाह हुने क्रममा केही तलमाथि वा तँछाडमछाडले नशामा असर परेको अवस्था नै सिजर अर्थात् छारोरोग हो । त्यसको असर मस्तिष्क भित्रमात्रै पनि हुनसक्छ भने शरीरका विभिन्न भागमा पनि देखिन सक्छ ।

मस्तिष्क भित्रको हुने कुनै एक भागबाट सुरु भएको सिजर शरीरका एउटै अंगमा मात्रै पनि असर गर्नसक्छ । मस्ष्किमा हुने रसायनको प्रवाह वंशाणुगत बनोटमा पनि निर्भर गर्ने नेसनल न्युरो सेन्टरका वरिष्ठ कन्सल्टेन्ट न्यूरोलोविष्ट डा. लेखजंग थापा बताउँछन् । यस्ता कारणले हुने छारेरोग बंशाणुगत रोग हो ।
 
कसलाई हुनसक्छ छारेरोग  ?
छारेरोग नेपालमा मात्रै नभई सबैखाले राष्ट्रमा देखिने आम रोग हो । अमेरिकामा यो प्रत्येक २६ जनामध्ये एकजनामा देखिने यो समस्या नेपालमा भने प्रत्येक एक हजारमध्ये मध्ये ७ दशमलव ३ जनामा देखिने गरेको पाइएको छ । स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयको पछिल्लो तथ्यांक अनुसार नेपालमा पछिल्लो आर्थिक वर्षमा मात्रै २४ हजार ५३२ जना छारेरोगी पहिचान भएका छन् । 

छारेरोग कुनै निश्चित उमेर वा समूहका व्यक्तिलाई हुने रोग होइन । बाल्यअवस्थादेखि वृद्धावस्थासम्म कुनै पनि उमेरमा यो रोग देखिनसक्ने बताउँछन् नेसनल न्युरो सेन्टरका निर्देशक तथा वरिष्ठ न्युरोलोजिस्ट डा. सुमन भट्टराई ।
 
छारेरोगका निश्चित कारण हुन्छन् ? 
हालसम्म गरिएको अध्ययनमा छारेरोग भएका व्यक्तिहरुमध्ये ५० प्रतिशतमा भने करण पत्ता लागेको छैन । पत्ता लागेका ५० प्रतिशत कारणमध्ये फित्तेजुकाको फुल मस्तिष्कसम्म पुग्नु, मस्तिष्कमा अक्सिजनको कमी हुनु, हार्मोनमा असामान्य परिवर्तन हुनु, ब्रेन ट्युमर, इन्सेफ्लाइटिस, मेनेन्जाइटिसजस्ता समस्या लामो समयसम्म रहिरहनुजस्ता कारण प्रमुख रुपमा देखिएको छ । नेपालको सन्दर्भमा काँचो तरकारी वा मासु खाने चलन रहेका समुदायमा फित्तेजुकाको फुलबाट नै छारेरोग बढी हुने गरेको अध्ययनहरुले देखाएका छन् । 

छारेरोग : के हो, के होइन ?
समाजमा आम रुपमा देखिएको र पुरानो रोग भए पनि छारेरोगलाई नेपालमा अझै पनि विभिन्न अन्धविश्वाससँग जोड्ने गरेको पाइएको छ । छारेरोगबाट बेहोस भएका व्यक्तिलाई जुत्तामोजा सुँघाउँने, अक्षता छर्किने, दाँत बाँध्न् समस्या देखिएमा मुखमा चम्चा राखिदिनेजस्ता गलत उपचार विधीहरु अपनाउने गरेको पाइएको छ । त्यतिमात्रै नभएर देवी देउताको शक्ति चढेको भन्दै झारपफुक गर्नेे, धामी झाँक्री लगाएर उपचार गर्न खोज्नेजस्ता गलत अभ्यासहरु अझै पनि नेपाली समाजमा देखिन्छन् । 

तर, स्नायुसँग जोडिएको छारेरोगको उपचारमा यस्ता विधी अपनाउनु पूर्णत अन्धविश्वास मात्रै भएको बताउँछन् निर्देशक डा. भराई । यसरी घरमै अनेक उपचारका उपाय लगाउनुको साटो छारेरोग सम्बन्धि कुनै पनि लक्षण देखिएमा चिकित्सकहरुको सल्लाहमा पुग्नु जटिल छारेरोग हुनबाट बच्ने उपाय भएको उनी बताउँछन् । यस्ता लक्षणमध्ये रोगी एक्कासी बेहोस हुने, हात खुट्टा काँप्ने हातखुट्टामा झट्का दिने र शरीर कम्पन हुने, यस्तै, मानिसले जिब्रो टोक्ने, मुखमा फिज आउने, आँखा सेतो भाग पल्टिने, दिसा, पिसाब नियन्त्रण नहुने हुने गर्दछ  । 

मस्तिष्कको कुनै एक भागबाट सुरु भइ सोही स्थानमा सिमित छारेरोगले शरीरका एकमात्र भागमा असर देखिन्छ जस्तै ः मुख बांगो हुने, एउटा हातमात्रै काँप्ने आदी । तर, यस्ता समस्यामा पनि स्नायुरोग विशेषज्ञको सल्लाहमा उपचार पक्रियामा जानुपर्ने हुन्छ । 

‘छारेरोगलाई भेदभाव र लाञ्छनासँग नजोडौं’ 
नेपाली समाजमा अहिले पनि छारेरोगलाई मानिसको व्यक्तित्व र विभिन्न सामाजिक लाञ्छनासँग जोडेर हेर्ने गरेको पाइन्छ । छारेरोगलाई देवी देवताको शक्ति वा कुकर्मको पापको रुपमा व्याख्या गर्ने र त्यस्ता व्यक्तिलाई विभिन्न ढंगले भेदभाव गर्ने गरेको अहिले पनि देखिन्छ । नेपाल स्वास्थ्य अनुसन्धान परिषदले सन् २०१९ मा स्वास्थ्य वैज्ञानिकहरूको पाँचौ सम्मेलनमा प्रस्तुत गरेको एक प्रतिवेदनमा छारेरोग भएका ११.१० प्रतिशत व्यक्तिलाई अति जटिल प्रकारको डिप्रेशन हुने गरेको तथ्यांक उल्लेख छ । त्यस्तै ६३.९० प्रतिशतमा कुनै न कुनै प्रकारको डिप्रेशन हुने गरेको पनि सो रिपोर्टमा उल्लेख छ । तर, छारेरोगलाई यसरी अनावश्यक लाञ्छना लगाई भेदभावपूर्ण व्यवहार गर्दा उनीहरुमा डिप्रेशनजस्ता मानसिक समस्या आउनसक्ने र उपचारमा कठिनाई थपिने मानसिक अस्पताल पाटनकी चिकित्सक मनोविद् तृष्णा बिष्ट बताउँछिन् । कतिपय छारेरोग भएका व्यक्तिहरुलाई परिवारले मानसिक असन्तुलन भएको भन्दै आफूकहाँ ल्याउने गरेको अनुभव सुनाउँदै उनी भन्छिन् छारेरोगलाई मानसिक असन्तुलन भन्दै अनेक तवरबाट होच्याउने, दूव्र्यवहार गर्नु उनीहरुको मनोवल घटाउनु हो । 

यसले जुनसुकै उमेरका व्यक्तिको मनोविज्ञानमा नकारात्मक असर पुर्याउँछ । सही उपचार पाउन ढिलो हुँदा समस्या झनै जटिल बन्नसक्छ । कतिपय वौद्धिक वर्गका युवा प्नि छारेरोग एक अर्कामा सर्छ भन्ने भ्रमका अझै पाइएको नेपाल इपिलेप्सी सोसाइटीका सचिव डा. पवेशराज भण्डारी बताउँछन् । त्यही भ्रमका कारण कतिपयको सम्बन्ध टुट्ने अवस्थामा पुगेको र उपाचारपछि सामान्य भएको पनि उनको भनाइ छ । 
 
छारेरोग भएका बालबालिकाका अभिभावकले बुझ्नुपर्ने कुरा 
बालबालिकामा हुने भित्री छारेरोग पनि भविष्यमा गएर प्रकारको गम्भीर समस्या हुनसक्छ । भित्री छारेरोग भएका बालबालिकामा पढाइमा कमजोर हुने आफ्ना कुराहरु अरुलाई शेयर गर्न नसक्नेजस्ता लक्षण हुनसक्छन् । यस्ता बालिबालिकाहरुमा हुने गरेको भेदभावले उनीहरुमा समाजप्रति नकारात्मक सोच बढाउँदै लैजाने र भविष्यमा गएर आपराधिक गतिविधीमा संलग्न हुनसक्ने पनि डा. थापा बताउँछन् । 

आफ्ना बालबालिकामा यस्ता कुनै लक्षण भएमा परामर्श र उपचारको जरुरी हुने उनी बताउँछन् । त्यस्तै ५ देखि १५ वर्षसम्मका बालबालिकामा २ देखि ४ वर्षको अवधिमा एकपटक छारेरोग देखिनसक्छ । यस्तो छारेरोग बिना औषधिको प्रयोगबाट आफैँ पनि निको भएर जाने तर अभिभावकको राम्रो हेरचाह र परामर्श जरुरी हुने डा. थापाको भनाइ । तर, १७ देखि १९ वर्षका किशोरकिशोरीमा देखिने बंशाणुगत छारेरोग भने लामो समयसम्म रहने उनी बताउँछन् ।
 
छारेरोगले बेहोस भएकालाई तत्काल के गर्ने ?
मनिसको बीचमा, कार्यालयमा, विद्यालयमा वा कुनै सार्वजनिक स्थलमा व्यक्ति छारेरोग भएर बेहोस हुन पुगेमा पानी छम्किने, कसैले रोगीलाई बाँधेर राख्नखोज्ने, च्याप्ने गरेकोे पनि पाइन्छ । तर, उनीहरु एक्कासी ढलेमा वा मुखबाट फिँज काढेमा सुरुमा टाउको स्थिर बनाइदिनु पर्दछ । त्यसपछि उनीहरुलाई कोल्टे फर्काएर सुताइदिनुपर्छ ताकी मुखमा भएको फिँज बाहिर जान सकोस् । डा. भट्टराई थप्छन्, “त्यसपछि मात्रै उनीहरुलाई स्थिर सुरक्षित अवस्थामा राख्नुपर्छ , यो नै बेहोस् भएर ढलेका छारेरोगीका लागि प्राथमिक उपचार हो ।” 

छारेरोग भएकाले जीवनभर औषधि प्रयोग गर्नुपर्छ ?
छारेरोगका लक्षणहरुका आधारमा यसको पहिचान गर्नु उपचारको सुरुआत हो । कतिपय व्यक्तिमा आँखा झिमझिम हुने, मुख चलाइराख्ने, भक्भकाउने आदी बानीमात्रै पनि हुनसक्छन् । तर, यस्ता समस्या निरन्तर बढ्दैजाने भएमा त्यो छारेरोग हुनसक्छ । ईईजी, सिटी स्क्यान, एमआरआईजस्ता परीक्षण छारेरोग पहिचानका लागि अपनाइने विधी हुन् । औषधिबाट निको नभएको छारेरोग शल्यक्रियामार्फत् उपचार गरिन्छ ।  

डा. भट्टराईका अनुसार समयमा पहिचान भए र सही उपचार पाएमा ७० प्रतिशत छारेरोग नियन्त्रण हुन्छ । कति समयसम्म औषधि प्रयोग गर्नुपर्ने भन्ने कुरा रोगी कुन अवस्थामा उपचारमा आइपुग्छ र कति जटिल छ भन्नेमा पनि निर्भर रहन्छ । ‘सेन्टर फर डिजिज कन्ट्रोल एन्ड प्रिभेन्सन’का अनुसार प्रति १ हजार मा १.१६ जनाले अचानक हुने छारेरोगका कारण बर्सेनि ज्यान गुमाउने गरेका छन् । छारेरोग भएका व्यक्तिलाई सवारी चलाउन वा कुनै मेसिनहरु चलाउन सकेसम्म नलगाउनु पनि मृत्युबाट बच्ने उपाय हो । 

कतिपय छारेरोग भएका गर्भवतीलाई गर्भमा रहेको शिशुममा खराबी देखिन्छ की भन्ने त्रास हुन्छ । तर, १ देखि २ प्रतिशतबाहेक छारेरोग भएकी आमाले जन्माउने शिशुमा कुनै खराबी नदेखिने डा. थापाको भनाइ छ । अर्थात् विशेषज्ञसँगको नियमित परामर्शमा छारेरोग भएका महिलाले स्वस्थ शिशु जन्माउन सक्छन् । छारेरोग भएकाहरुले औषधिको प्रयोगलाई निरन्तरता दिनु नै रोग निदानको प्रमुख उपाय भएको विशेषज्ञ अन्नपूर्ण न्युरो अस्पतालका पब्लिक हेल्थ डिरेक्टर डा. शरद हरी गजुरेल बताउँछन् । त्यस्तै छारेरोगले व्यक्तिको वौद्धिक विकासमा कुनै असर नपुर्याउने वैज्ञानिक तथ्य पनि पुष्टि भइसकेको छ । व्यक्तिको वैद्धिक विकासमा छारेरोग बाधक नभएको तथ्य विश्वका ख्यातिप्राप्त वैज्ञानिकहरु लियोनार्दो दा भिन्ची र आइज्याक न्यूटनको सफलताले पनि प्रमाणीत गरेको थियो । यी दुवैजनामा छारेरोगको समस्या थियो ।
 
नेपालको चुनौति : सिमित उपचार सेवा र जनचेतनाको कमी
स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयको पछिल्लो पाँच वर्षको तथ्यांकमा नेपालमा छारेरोग निरन्तर बढ्दो क्रममा देखिन्छ । अर्थिक बर्ष २०७३/०७४ मा देशभर १५ हजार ६४७ जना छारेरोगका बिरामी भेटिएकोमा ०७७/७८ सम्म आइपुग्दा २४ हजार ५५३२ जना नयाँ बिरामी थपिएका छन् । जसमध्ये प्रदेश १ मा मात्रै ३ हजार ५८५ जना छारेरोगका बिरामी छन् । प्रदेश १ को मोरङमा मात्रै पछिल्लो वर्ष २ हजार ८९६ जना नयाँ बिरामी थपिएको मन्त्रालयको तथ्यांक छ । झापा, इलाम सोलुखुम्बु र ओखलढुंगामा छारेरोगीको संख्या बर्सेनि बढ्दो क्रममा देखिएको छ । 

छारेरोगका बिरामीलाई सरकारले २०७४ सालबाट सबै स्थानीय तहबाट निःशुल्क औषधि  प्रदान गर्दै आएको छ । तर, देशका सबै भू–भागमा ती औषधि सहज रुपमा उपलब्ध नहुँदा अधिकांश छारेरोगका बिरामीले २ देखि ३ महिनापछि औषधि छोड्ने गरेको डा. गजुरेल बताउँछन् । सरकारले निःशुल्क औषधिको दायरा बढाउनुपर्ने र नयाँ जेनेरेसनका औषधिहरु पनि हरेक स्थानीय तहमा पुर्याई निःशुल्क प्रदान गर्नुपर्ने नेपाल इपिलेप्सी सोसाइटीको धारणा छ । नेपालमा छारेरोग नियन्त्रणको अर्को मुख्य कारक सामाजिक अन्धविश्वासलाई हटाउन स्थानीय सरकारको जनचेतनामुलक कार्यक्रममा जोड दिनुपर्ने सरोकारवालाहरु बताउँछन् । त्यसमा पनि छारेरोगको सुरुआती अवस्थामा धामी झाँक्री, माताको भर पर्ने र घरेलु जडीबुटीबाटै नियन्त्रण गर्ने प्रयास गर्दा रोग झनै जटिल बनेको देखिन्छ । 

छारेरोगका अधिकांश बिरामी बेहोस भए पनि भएको ५ मिनेटभित्रमा होसमा आउने र छोटो समयमा नै निको भएजस्तो देखिने प्रकृतिका हुन्छन् । छारेरोगको यस्तो विशेषताले कतिपयलाई धामी झाँक्री र फुकफाकबाटै निको भएको हो की भन्ने भ्रम पनि हुने र फेरी फलोअपमा नआउने समस्या रहेको डा. गजुरेलको अनुभव छ । तर, लामो समयसम्म उपचारमा नआएका र घरेलु उपचारको भरमा बस्नाले व्यक्तिलाई अप्रत्यक्ष मृत्यु निम्तयाएका घटना धेरै छन् । माथि उल्लेखित बिनोदको हकमा उनलाई शरीर काँप्ने र ढल्ने हुँदा अक्षता फुकेर छर्ने गरिएको उनका परिवारका सदस्य बताउँछन् । छारेरोगकै कारण आगोमा ढलेर दुवै हात गुमाउन पुगेकी अल्पना र उनका परिवाले छारेरोगलााई कहिलेकाही आउने सामान्य मिर्गिको रुपमा मात्रै लिएर उपचारमा पुर्याएको थिएन । 

छारेरोगप्रतिको यस्तो अन्धविश्वासले यसमाजमा ठूला दुर्घटना त निम्त्याएको छ नै युवा उमेरका व्यक्तिहरूको मृत्यु भएसँगै कतिपय परिवारको आडभरोसा नै गुमाउनु परेको छ । त्यसैले पनि यसबारे समाजमा नकारात्मक दृष्टिकोण र अन्धविश्वास तोड्नु आवश्यक देखिन्छ ।