काठमाडौं । प्रत्येक तीन–तीन वर्षको अन्तरालमा आयोजना हुने कन्टेम्प्रोरी कलाको भव्य महोत्सव ‘काठमाडौं ट्रिएनाले’को चौँथो संस्करण सुरु भएको छ । काठमाडौंका विभिन्न पाँच स्थानमा मंगलबार चौँथो संस्करण ‘काठमाडौं ट्रियनाले २०७७’ सुरु भएको हो ।

यस कला महोत्सवमा नेपाललगायत ४० देशका कलाकार सहभागी छन् । चौँथो संस्करणका क्युरेटरमध्ये एक शिलासा राजभण्डारीले गत वर्ष हुनुपर्ने यो कार्यक्रम कोरोनाका कारण धकेलिएको बताइन् । आफूहरूले त्यसबेला गरेको संघर्ष र तयारीलाई पुनः सम्झिन २०७७ राखेको उनले बताइन् । 

सन् २००९ मा संगीता थापाले गोजीको खर्चबाट यो कार्यक्रम ‘काठमाडौं इन्टरनेसनल आर्ट फेस्टिबल’ शीर्षकबाट सुरु गरेकी थिइन् । उनले यो कार्यक्रम सुरु गर्दा भर्खर जनयुद्ध सकिएको थियो । नेपाली कलाकार कलामार्फत उथलपुथलबीच शान्तिको खोजीमा केन्द्रित  थिए । त्यतिबेला कविता र पेन्टिङ हुन्थे ।

काठमाडौं ट्रिएनाले सुरु भएदेखि नै विविध खालका वाधा अड्चन छिचोल्दै  चौँथो संस्करणसम्म आएको उनको भनाइ छ । 

जनयुद्धपछि नेपाली कला क्षेत्र परिवर्तन भएको थापाको अनुभव छ । अहिले स्थानीय आर्टिस्टको ध्यान सामाजिक जनचेतना झल्काउनमा छ । यसअघि परम्परागत कला नेपाललाई चिनाउने बुद्ध, हिमालजस्ता कुरामा केन्द्रित थियो । 

पहिलो संस्करणमा सहभागी कलाकारको सल्लाह सुझावअनुरूप संस्थागत रूपमा नयाँ संस्करण आयोजना गर्ने उद्देश्यले सन् २०११ मा ‘सिद्धार्थ आर्ट ग्यालरी’ को स्थापन भयो । पछि सन् २०१२ मा सिद्धार्थ आर्ट ग्यालरीको आयोजना र केहीको सहयोगमा ‘काठमाडौं ट्रिएनाले’ शीर्षकसहित दोस्रो संस्करण सुरु गर्‍यो । जसको थिम ‘क्लाइमेट चेन्ज’ थियो । 

तर, आर्थिकलगायत विभिन्न कारणले प्रत्येक वर्ष महोत्सव असम्भव भएकाले तीन/तीन वर्षको अन्तरालमा गर्ने निर्णय गरी ‘ट्रिएनाले’नामसहित निरन्तरता दियो । तर, शीर्षकसँग कला महोत्सव मेल खाएन ।

भूकम्पका कारण सन् २०१५ मा तेस्रो संस्करण भएन । र, २०१७ मा तेस्रो संस्करण आयोजना गरियो । यस महोत्सवमा कलाकार भूकम्पको कहालीलाग्दो समय र त्यसले निम्त्याएको विनाशमा केन्द्रित भए । 

त्यसैगरी, चौँथो संस्करण सन् २०२० मा आयोजना गर्नुपर्ने थियो । तर, कोरोना महामारीका कारण यो संस्करण सन् २०२२ हुँदैछ ।

यस वर्षको विशेषता र ट्रिएनाले भइरहेका स्थान 
यस वर्षको कला महोत्सवको केन्द्र विश्व सम्पदा सूचीमा परेको ऐतिहासिक पाटन क्षेत्र हो । पाटन क्षेत्रमा थापाको पहिलेदेखि नै लगाव थियो ।

“पाटन, अझ इतिहास हेर्ने हो भने ललितपुर ललितकलाको सहर हो । ललितपुरमा, पौवा, मूर्तिकला देखाउन तिब्बत, मंगोलियादेखि धेरै कलाप्रेमी ऐतिहासिक, परम्परागत कला सिक्न आउथे । त्यसैले विशेष आकर्षण पाटन एरिया हो ।”

मार्च १ देखि सुरु भएको ट्रिएनाले मार्च ३१ सम्म तारागाउँ म्युजियम, सिद्धार्थ आर्ट ग्यालरी, नेपाल आर्ट काउन्सिल, पाटन म्युजियम–केशव नारायणचोक, सुन्दरीचोक र बहादुर शाह बैठकमा चल्नेछ । 

यहाँ ४० भन्दा बढी देशका १५० भन्दा बढी कलाकारको कला अवलोकन, उपनिवेशीकरण, आदिवासी अधिकार, लैंगिकता, नारीवाद, जनयुद्धलगायत विषयको अवलोकन गर्न पाइन्छ । 

नेपाल आर्ट काउन्सिल
नेपाल आर्ट काउन्सिलमा आफ्नो चिनारी, अस्तित्व, परिचयका लागि महिला, आदिवासी, बसाइँ सरी आएकाहरूको संघर्ष, लडाइ, भोगाइ समेट्ने कला राखिएका छन् । 

यहाँ राखिएका कलाको मुख्य थिम उपनिवेशीकरण आदिवासी अधिकार, लैंगिकता, नारीवाद, जनयुद्ध हो । यहाँ नेपाली र विदेशी गरी ५३ कलाकारको कला सजाइएको छ । 

म्यानमारमा महिलाको लुंगी, पेटिकोट, साडीमुनिबाट हिँड्दा अलछिन लाग्छ, पुरुषत्व हराउँछ भन्ने रुढीवादी मान्यता छ । जसका कारण सेना पनि लुंगीमुनिबाट हिँड्न डराउँछन् । 

सेनाप्रतिको आक्रोशित हुँदै म्यानमारका कलाकारले विभिन्न रंग अनि डिजाइनमा लुंगी सजाएका छन् । 

तारागाँउ म्युजियम 
तारागाउँ म्युजियममा मानवका कारण विश्वव्यापी वातावरण, जलवायु परिवर्तन र राजनीतक विपति कसरी निम्तिरहेको छ भन्ने खालका कला प्रदर्शन भइरहेका छन् । यहाँ नेपाली तथा विदेशी गरी ३२ कलाकारको कला हेर्न सकिन्छ । 

पाटन म्युजियम 
ट्रिएनालेको मुख्य आकर्षणको विन्दु पाटन म्युजियममा कलाका विभिन्न विषयमा छलफललगायत विभिन्न देशका धर्म, संंस्कृतिसँग सम्बन्धित तन्त्रमन्त्र, हिलिङ, पौभालगायत परम्परागत थिमको कला हो ।

यस म्युजियममा ३० वर्षभन्दा पुरानो मिथिला कला र एब्स्ट्रयाक्ट पेन्टिङकी मुख्य फाउन्डरको पेन्टिङ आकर्षक बन्नेछन् ।

यी कलाकार एब्स्ट्रयाक्ट कलाकी फाउन्डर स्विडिस महिला कलाकार हिल्मा एफ क्लिन्ट हुन् । भर्खरै मात्र संसारले उनलाई उनको योगदानको श्रेय दिन थालेको छ । 

महिला भएकै कारण उनको चिनारी वर्षौंसम्म छायाँमा परेको थियो । यसअघि वर्षौंसम्म वासिली कान्डिन्सकीले यसको श्रेय पाएकी थिइन् । पाटन म्युजियमभित्र केशव नारायणचोक र सुन्दरीचोकमा ट्रिएनाले भइरहेको छ । जहाँ ५२ कलाकारको कला प्रदर्शनीमा राखिएको छ । 

बहादुर शाह बैठक 
पाटकनकै अर्को मुख्य आकर्षण बहादुर शाह बैठकमा राखिएका कला हुन् । यो त्यही भवन हो, जहाँबाट पृथ्वीनारायण शाहका छोरा बहादुर शाहले युद्धका सबै योजना बनाउने, हतियार जम्मा गर्ने र सेना परिचालन गर्थे ।

त्यसैले यो भवनमा नक्सा, कार्टोग्राफीका कला सजाइएका छन् । यहाँ भौगोलिक र राजनीतिक बनावटको नक्सामात्रै नभएर विभिन्न धार्मिक परम्पराअनुसार गरिने बडी म्यापिङ अर्थात् कुण्डली राखिएका छन् । 

साथै, यहाँ कालो वर्णका नागरिक भाग्दा उनीहरूको कपाल/टाउकोमा नक्सा बनाएर पठाउने कुरालाई चित्रण गर्ने विदेशी कलाकारको फोटो पनि प्रदर्शनीमा छ ।

जारी काठमाडौं ट्रिएनालेमा ललितकला मात्रै नभएर हस्तकला, इलुस्ट्रेसन, मिथिलाकला, फोटोकलालगायत कलाको अवलोकन गर्न सकिन्छ । 

सिद्धार्थ आर्ट ग्यालरी 
यस्तै, सिद्धार्थ आर्ट ग्यालरीमा विशेषगरी प्रकृतिको चक्रपछाडि मानवनिर्मित प्रकोपको लचकताबारे कविता छन् । यो ग्यालरीमा भूकम्पदेखि दशकौँ पुराना प्रकोपलाई आधार बनाइएको छ । यहाँ चार कलाकारको कला समेटिएको छ । 

चौँथो संस्करणमा सिद्धार्थ आर्ट ग्यालरीसँग पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालय र हङ्कङको पारासाइट पनि जोडिएका छन् । 

पारासाइटकै कज्मिनले आर्टिस्ट क्युरेटरको जिम्मा लिएका छन् । त्यसैगरी, चौथो संस्करणका लागि नेपालबाट शिलासा राजभण्डारी र हितमान गुरुङ क्युरेटर हुन् ।