बुधबार एक किशोर काठमाडौँको धुवाँ, धूलो र फोहोरबाट बिरक्तिएर बाह्रखरीको अफिसमा आइपुगे । 
ओठमा जुँगाको रेखीसमेत राम्रोसँग बसेको छैन, कलकलाउँदो ठीटो ।

तर उनको सपना भीमकाय छ, काठमाडौँलाई फोहोरबाट पार लगाइछाड्छु ।विगत एक महिनादेखि हातमा कुचो र पिठ्युँमा थुञ्चे बोकेर काठमाडौँका फोहोर बटुल्दै हिँडेका छन् । उनलाई थाहा छ– देशको मात्र होइन, फोहोरको समेत राजधानी भएको काठमाडौँ सजिलै सफा हुँदैन । “तीन करोड नेपालीको मन बदल्छु,” केपि खनाल अठोट व्यक्त गर्छन् ।

बिहीबार उनकै अगुवाइमा तीनकुनेदेख माइतीघर मण्डलासम्म सडक सफाइ कार्यक्रम भयो । पूर्वमन्त्री लालबाबु पण्डितदेखि विद्यार्थी नेतासम्मलाई सडकमा ओराले । काठमाडौंका मेयर, उपमेयरले पनि सफाइमा चासो देखाए । सयौँ किशोर–युवा हातमा कुचो र थुन्से लिएर निस्किए । यसैगरी सबै काठमाडौँबासी बदलिने उनको अठोट छ ।

सफाइ व्यवस्थापनको भागदौडमा थिए उनी । तारन्तार फोनको घन्टी बजिरहने । व्यस्ताकै बीच बाह्रखरी आइपुगेका थिए, आफ्ना योजना सुनाउन ।

० ० ०

उनका जिन्दगीका अनेक किस्सा छन् । अछाम रामारोशन गाउँपालिका, साविक बाटुलासेन गाउँ विकास समिति हो, उनको पुख्र्यौली थातथलो तर उनी एक ढेड वर्षको हुँदै परिवार कैलाली झर्यो ।

परिवार अभावको आहालमा थियो । कैलाली झर्नुको मुख्य ध्येय थियो, दुःखबाट पार पाउने । शिक्षा–दीक्षा कैलालीमै भयो उनको । तर, पुख्र्यौली दुःखले हरबखत पिरोल्न छाडेन । सुरूमा कैलाली र बीचमा दुई वर्ष अछामसमेत गरी उच्च माध्यमिक तहको शिक्षा पूरा गरे उनले । 

र, भर्खरै नेपाल कमर्श क्याम्पस मीनभवनमा स्नातकमा भर्ना भएका छन् । सुदूरको पहाडी जिल्ला । रोजगारीका लागि भारत जानुपर्ने अभिशप्त नियति हो त्यहाँको । खेतखोरियामा खनजोत गरेर वर्षदिन चुल्हो तताउन मुस्किल भएपछि सुदूरका मानिस जुँगाको रेखी नबस्दै भारत पस्छन् र उमेरले डाँडा काटेपछि फर्कन्छन् । कतिको त भौतिक चोला उतै उठ्छ ।
त्यही नियति झेल्दैछ, उनको परिवारले पनि । उनी नजन्मँदै भारत पसेका बाबुआमा अझै उतै छन् ।  

“बुबा दश वर्षको उमेरमै भारत जानुभएको हो, बालश्रमिक भएर । पछि आमा पनि जानुभयो,” सम्झिए उनले । बालखैमा मातृपितृको माया–ममताबाट पृथक रहनुलाई उनले अभिशाप ठानेनन्, बरु सिकाइको माध्यम बनाए । र, आफूलाई समाजका दुःख–पीडासँग चिनापर्ची गराए । र, क्रमशः आफूलाई सामाजिक अभियन्ताका रूपमा विकास गर्दै लगे ।

० ० ०

सुदूरका निमुखाको सपना हो भारत । सुदूरका निर्जन पहाडमा बसेका निर्धनहरूको ठूलो उद्देश्य भनेकै भारत पसेर यायावरी गर्नु र जहानपरिवालाई दुःखबाट उकास्नु हो । ‘कालापहाड’ नगए दुःखमोचन हुँदैन ठान्छन्, कतिपय ।

भारत नै किन जान्छन् उनीहरू ? गाडी चढ्ने । रेल हेर्ने । सहरको झिलिमिली रूप र रङ्गबाट आस्वादित हुने । सामान्य सपनाको रखवारीले उनीहरू बत्तीको पुतली बनिरहेका छन् भन्छन् उनी ।

सरकारको रङ्ग कस्तो हुन्छ, सुदूरपश्चिमका पहाडी भू–खण्डका नागरिकलाई थाहा छैन । लाग्छ– सुदू्रपश्चिमसँग काठमाडौँ सहरको कुनै साइनो–सम्बन्ध छैन । नागरिकतामा बाहेक सरकारको उपस्थिति कतै छैन, उनीहरूको जीवनमा । ज्वरो आउँदा सिटामोलसमेत गाउँमा पाइँदैन । सामान्य ज्वरो बिग्रिएर अकालमै मृत्युको मुखमा पुग्ने कति छन् कति । गरिबी, अशिक्षा, अभाव, अविकास सप्पै सुदूरकै अंशमा परेको छ । 

ओठमाथि झुसिला रौँ देखा पर्न थालेपछि सुदूरका किशोरका मथिङ्गलमा सपना अंकुरण हुन थालिहाल्छ– भारत जाने । एकछाक, रूखो–पीठोसमेत खान पाउँदैनन् उनीहरूले । धन–सम्पत्ति कमाएर विलासी जीवन जीउने होइन, दुईछाक मीठो–मसिनो खाने सपना पूरा गर्न भारत जान्छन् । सपनाको कुम्लो बोकेर महाकाली तरेका उनीहरू बल, बैँस, उमेर रित्याएर स्वदेश फिर्छन् ।

“भारत गयो भने गोरो होइन्छ, मीठो खान पाइन्छ । बहादुर, लाहुरे भइन्छ,” बालवय दूर भएपछि उनीहरूको दिमागमा अमीट छाप बनिदिन्छ र भ्रूणको विकास हुन थाल्छ ।
यसबाट केपिसमेत प्रताडित बने । छुट्टिको समयमा भारत पुगिहाल्थे उनी ।

सामान्य जीवनयापनको सपनाको कुम्लोकुटुरो बोकेर भारत पुगेका किशोर–युवाहरू कसरी चङ्गुलमा पर्छन् भन्ने कुराको साक्षीसमेत बने उनी, केही समय ।
भाँडा माझ्ने, ढोकामा पाले बस्ने, कुचो लगाउने । यिनै थिए नेपालीले गर्ने काम ।

“बालखै थिएँ । मैले गर्ने काम पनि अरू के हुन्थ्यो । प्रहरीको अनुहार छलिछलि तिनै सुदूरका दाइभाइले गरेकै काम गरेँ,” केही समय भारतमा भाँडा माझे उनले ।
भारतीयका भाँडा मस्काएर भाग्य चम्किने छाँट नदेखेपछि उनको मन मरेर आयो र भारत बस्ने सपनासँग सम्बन्धविच्छेद भयो । मोह भंग भयो भनौँ ।

उनले एउटा किस्सा सुनाए–

त्यसबखत भारतीयहरूले नेपालीलाई ‘बहादुर’ भन्थे । “नेपालीहरू साँच्चै महशूर हुन्छन् कि क्या हो ?,” आफ्ना पिता–पुर्खाप्रति गर्वानुभूतिसमेत हुन्थ्यो उनलाई ।
“तर भररात जाग्राम बसेर, भोकै, अनिदै उनीहरूको घरद्वार कुरेकाले पो भारतीयहरूले नेपालीहरूलाई बहादुरको उपमा, इनाम थमाएका रहेछन्,” खिस्रिक्क परे उनी । बहादुरको निहीतार्थ थाहा पाएपछि एकमिनेट पनि भारत बस्न मन लागेन उनलाई ।

० ० ०
भारतको मोहसँग सम्बन्धविच्छेद भइसकेपछि काठमाडौँ जाने र सपनाको मलजल गर्ने आकांक्षाले पिरोल्न थाल्यो उनलाई । “काठमाडौँ सहर, हेर्न लाग्यो रहर,” गीतै सुनेर हुर्किएका थिए उनी ।

राज्यको उपल्ला तहमा रहेका मानिसहरू बस्ने ठाउँ । कुनै समय राजा बस्ने सहर । गोरा सुकिला मानिस । सफा र व्यवस्थित बाटोघाटो । चिल्ला गाडी, चम्किला सडक । काठमाडौँका अनेक काल्पनिक विम्बहरू उनका मस्तिष्कमा बुट्टासरह कुँदिएका थिए । तर थानकोटबाट ओह्रालो झर्नेबित्तिकै एकपछि अर्कोगरी विम्ब प्रतिस्थापन हुन थाले । काठमाडौँको धूलो, धुवाँले एकैदिनमा निसास्सिए उनी । इँट्टाभट्टाको चिम्नीभित्र पसेजस्तो पो भयो । काठमाडौँ सहर होइन, यो त चुरोटदानी थियो ।

“काठमाडौँ सोचेजस्तो सुन्दर र सफा छैन । बरु फोहोरको डंगुरजस्तो पो छ । काठमाडौँमा सडक त फराकिला छन् तर मानिसहरू संकीर्ण छन् । पेटी, नदीनाला जीर्ण छन् । दिनभरी सरकारलाई सराप्छन्, राति आफैँ बाटोमा फोहोर थुपारेर टोल दुर्गन्धित बनाउँछन्,” काठमाडौँका अनेक किस्सा कैलालीमै बस्दा नसुनेका होइनन् । तर, काठमाडौँ यति अव्यवस्थित र फोहोरको साम्राज्य होला भनेर उनले सायदै कल्पना गरेका थिए । काठमाडौँ नचिताएको कुरूप देखेपछि भरङ्ग भयो उनको मन ।

कैलालीमै रहँदा उनले सफाइका विभिन्न अभियान सुरू नगरेका होइनन् । नगरपालिकाका प्रमुख, उपप्रमुखलाई सडकमा ओह्रालेर आफ्नो दायित्वप्रति झक्झक्याएका थिए । सहर सफा राख्नु जनप्रतिनिधिको पहिलो जिम्मेवारी हो भन्दै कर्तव्यबोधसमेत गराएका थिए, थुप्रैपटक । थानकोटबाट काठमाडौँ छिरेकै दिन उनले प्रतीज्ञा गरे– काठमाडौँलाई सफा बनाएरै छाड्छु ।

र, सुरू भयो ‘क्लिन काष्ठमण्डप अभियान’

काठमाडौँ आएपछि उनी नयाँ बानेश्वरमा बस्न थाले । काठमाडौँका मानिसहरू देखेर कहालिए उनी । उनका सम्पर्कका केही युवा थिए । ती दिनभरि समृद्धिका ठूल्ठूला गुड्डी हाँक्थे । अरू देशका उदाहरण दिन्थे । र, यहाँका राजनीतिकर्मीले केही नगरेको गुनासो गर्थे । महानगरपालिकाले फोहोरसमेत उठाउन नसकेको तर रेल गुडाउने सपना पस्किएको भन्दै जनप्रतिनिधिको उछित्तो काढ्थे ।

तर, तिनै युवालाई साँझपख, सुनसान भएका बेला चोकचोकमा फोहोर फाल्दै गरेको अवस्थामा भेटे उनले । विरक्त लाग्यो उनलाई । “राज्यका कर्तव्यका बारेमा जानाकार, सचेत र कर्तव्यनिष्ठ युवा पंक्ति भेटेँ, अब त सहर सफा हुन्छ” भनेर सपनाको नौका विहार गरेका उनी साँझ नढल्कँदै निराश बने ।
उनले सोचे– सडकमा झाडु मारेर सडक सफा हुँदैन । मानिसको दिमागमै कुचो लगाउनुपर्छ ।

महानगरले फोहोर समयमै संकलन गर्नुपर्छ, स्वभाविक कुरा हो । तर हामीले जथाभावी फोहोर नफालेको भए सहर फोहोर नै हुने थिएन कि– उनले अभियानमार्फत बुझाउन खोजेको कुरा यत्ति हो ।

० ० ०
सफाइ जागरण अभियानकै क्रममा उनले अर्काथरी युवा पनि भेटे, जो युरोप, अमेरिका, अस्ट्रेलिया पढेर आएका थिए । उनीहरूको मगजमा त्यहाँका समृद्धिका अनेक आयाम संगृहित थियो । “आफूले खाएको चकलेटको खोल बगलीमा राखेर डस्टविनमा मात्रै खसाल्नुपर्छ । सडक त अनुहारको प्रतिछाया देखिएलाझैँ चम्किला हुन्छन् । सभ्य नागरिक, जिम्मेवार सरकार,” विदेशतिरका विभिन्न अनुभव सुनाउँथे ती । 

विडम्बना ! ती आफैँ गाडीको सिसाबाट फोहोर सडकमा फाल्थे । प्याच्चप्याच्च थुक्थे । तिनका ओहोदा, आर्जित अनुभव, ज्ञान, सीप । देखेका विश्व । शून्यप्रायः लाग्यो उनलाई ।
“तिनीहरूको मन, म मस्तिष्क र सोच बदल्ने अभियानसमेत हो यो,” खुइया.. काढ्दै अठोट व्यक्त गरे उनले ।

कुराकानीकै क्रममा उनले धेरै पटक दोहोर्याए, “म नबदलिएसम्म मुलुक बदलिँदैन !” आफूले आफैँलाई बदल्ने अभियानसमेत हो उनको ।

० ० ०
प्रायशः उनी माइतीघर मण्डला हुँदै बानेश्वर जान्छन् । माइतीघर मण्डला अहिले प्रदर्शन–केन्द्र बनेको छ । हक र अधिकारको पैरवी गर्ने थलो पनि । बिहान उदयाचलदेखि साँझ अस्ताचलसम्म अधिकारका ठूल्ठूला नारा लाग्छन् । मूल्यवृद्धिदेखि मेडिकल माफियाको विरुद्धसम्म आन्दोलनको ‘जेहाद छेड्ने’ ठाउँ हो त्यो । 

उनले गम्भीर प्रसंग उप्काए– त्यहाँ मानिसहरू अधिकारको वकालत गर्न जान्दछन् तर कर्तव्य भुल्छन् । माइतीघर मण्डला, बानेश्वर संसद् भवन छेउमा प्रदर्शनकारीले विरोध–प्रदर्शनपश्चात मिल्काएको पोस्टर, पम्प्लेट, हातैले बटुलेर फालेका छन् उनले ।

माइतीघर मण्डलामा प्रदर्शन नभएको दिन हुँदैन भन्दा हुन्छ तर आजसम्म माइतीघर मण्डलाई प्रदूषित बनाउने मात्रै आए, सफाइ गर्ने कोही भएनन् । सफाइ गर्नुपर्ने आवश्यकतासमेत बोध भएन कसैलाई ।

“अधिकारको खबरदारी गर्दा कर्तव्यको पाटो कसरी ओझेल पर्छ भन्ने प्रतीक बनेको छ माइतीघर मण्डला, हिजोआज,” उनको ठम्याइ छ ।
काठमाडौँ सहर प्रदूषणले ग्रस्तमात्रै बन्दैछैन, ठूल्ठूला रोग निम्त्याउने कारक पनि बनेको छ । यो क्रम नरोकिने हो भने हामीभन्दा तलका पुस्ता बस्नै सक्दैनन् । वागमतीझैँ सहर निर्जीव बन्छ ।

तर, फोहोरको डंगुरमा नाक थुनेर हिँड्छौं, सफाइका लागि तत्पर हुँदैनौँ । फोहोर नगरे सफाइमा खटिनै पर्दैन भन्ने सामान्य जानकारीबाट पनि कोसौँ टाढा छौँ हामी । यही विषमतलाई बदल्न उनी कम्मर कसेर लागेका हुन् ।

० ० ०
१८ वर्षे किशोर । सपनाको रथमा सवार छन् उनी । अभियानका समर्थक, शुभेच्छुकले हमेसा घच्घच्याइरहेका छन् उनलाई । “तिमी परिवर्तन र खबरदारीको प्रतीक बन्नुपर्छ,” समाजिक सञ्जालमा फलोअर बढिरहेका छन् । र, देशविदेशबाट हौसला आइरहेको छ ।

तथापि उनलाई सफाइको ‘आइकन’ बन्नु छैन । न युवा पुस्ताको ‘रोलमोडल’ नै बन्नु छ । केवल काठमाडौँ सफा भएको हेर्ने सफेद आकाङ्क्षा छ उनको ।
अभियान सुरू भएपछि रातभर जाग्राम बसेर उनले बानेश्वरको सडक सफा गरेका छन् । आज सफा गर्यो, भोलि उत्तिकै फोहोर हुन्छ, सुरूआतमा हैरान भए उनी । अहिले त्यसमा विस्तारै परिवर्तन आउँदैछ ।

“सरकारले नसकेको, दुईचार दिन, दुईचार जनाले हातमा कुचो लिएर निस्कँदैमा सडक सफा होला र ?,” हँसी–मजाकसमेत गर्छन् कतिपय ।
ओठमा जुँगासमेत राम्ररी नपलाएको, किशोर चेत । सिंगै काठमाडौँ सहरको फोहोर तह लगाउने सामथ्र्य त कसरी राख्थ्यो र ! तथापि “प्रयत्न गरेको छ” भनेर हौसला दिने मानिससमेत भेट्न मुस्किल छ सहरमा । 

“सहरबासीलाई सफाइको चेतना जगाउन सक्छु कि ? सहरबासीको मन बदल्न सक्छु कि ?,” सपाट उद्देश्य बताउँदै कुराकानीको पयो गाँठो पारे केपिले ।