– प्रमोद प्याकुरेल

आफ्नो गाउँका मान्छे, अझ विशेषगरी बाल्यकालका साथीसँग भेट्न पाउँदा छुट्टै आनन्द आउँछ । शहरी भीडभाड र बनावटी सम्बन्धहरूमा रुमलिएको मजस्तो मान्छेमा अक्सर त्यस्तो भेटघाटको लालसा रहिरहन्छ । सबै तनावहरू भुलेर आनन्दसँग गफिन पाउँदा मन चंगा हुन्छ । आज दिउँसो अफिसमा हरि आएको थियो । हरि मेरो बाह्रखरी पढ्दादेखिको साथी । हिन्दी उखानको लँगौटिया यार । गाउँकै माविमा हेडमास्टर छ । बिहानै फोन गरेर मलाई भेट्न आउने कुरा बताएको थियो । अफिस पुगेर २ बजेपछिका सबै औपचारिक भेटघाटहरू स्थगित गर्ने आदेश दिएँ । हरि समयमै आइपुग्यो । खुब मजाले गफियौँ । धमिलिन लागेका बाल्यकालीन सबै स्मृतिहरूलाई उजिल्याउने काम भयोे । हरिले छुट्टिने तयारी गर्दैगर्दा मैले सोधैँ, “किरणको के छ नि खबर ?”

एकैछिन सोचमग्न भयो, “ए ! लाटाको छोरो ?” उसले मतिर विस्मित हेराइ हेर्दै भन्यो, “ल ... ! थाहा छैन ? बित्यो त बिचरा । दुई महिना भैसक्यो । सुगरको रोगी । औषधी खाने, मुख बार्ने नभएपछि ... ।”

किरणको गाउँले नाम हो, ‘लाटाको छोरो’ । गाउँमा उसलाई वास्तविक नामले कसैले बोलाएन । धेरैलाई थाहै पनि नहोला । थाहा भएका हामीले पनि उसलाई सधैँ त्यसै भनिरह्याैँ । तर, काठमाडौं बसाइका क्रममा कमसेकम उसका अगाडि वास्तविक नामले नै सम्बोधन गथ्र्यौं हामी ।

घर पुगेँ । मन भारी भैरह्यो । किरणका नाममा आजको छाक छोड्ने इच्छा थियो । अनितालाई भन्ने आँट भने भएन । मैले पटक–पटक अनिताका अगाडि किरणको नाम लिएको छु । सिधै किरणका नाममा छाक छोड्छु भन्दा पक्कै झम्टिन्छे । भन्छे, “आफन्तको जूठोमा दुई–चार दिन रक्सी त छोड्न नसक्नेको मनमा गाउँको दलितप्रति कसरी त्यत्रो सद्भाव ?”

जूठो बार्नु भनेको शोक मनाउनु हो । जसको मृत्युले शोकाकुल बनाउन सक्दैन, उसका लागि नून छोड्नु, मनोरञ्जन छोड्नु सबै ढोङ हो । म आज साँच्चै नै शोकमा छु तर लाचार छु । आफ्नो शोक व्यक्त गर्न सक्दिनँ । अनिता त के– हरिलाई पनि बताउन सक्दिनँ मेरो पीडा र अपराध । मनको पीडा भुलाउने कुनै औषधि बनेको छैन । मेरो मनको बह बिसाउने चौतारो कतै बनेको छैन । यो बहको भारी बिसाउन म चितामै पुग्न पर्नेछ ।

अष्ट चिरञ्जीवीमध्येका एक अश्वत्थामा । अजम्बरी । निधारमा मणि लिएर जन्मिएका । महाभारतको लडाइँमा कौरव पक्षको हार सहन नसक्दा रन्थनिएका थिए । सुतेका पाँच पाण्डवलाई सिध्याउन हतियार चलाए । त्यहाँ पाण्डव नभएर उनीहरूका छोरा सुतेका थिए । पाण्डवका पाँचै भाइ छोरा मारिए । रिसाएका श्रीकृष्णले सजायस्वरूप अश्वत्थामाको निधारको मणि काटेर निकालिदिए । श्राप पनि दिए, “तेरो निधारको यो घाउ कहिल्यै निको हुनेछैन । निधारबाट पीप र रगतको धारा बगाउँदै दुखेको घाउ लिएर धर्तीको यो कुनाबाट ऊ कुना भौतारिई रहनेछस् ।”

तर, मैले गरेको अपराध कसैले पत्तै पाएन । न त्यहाँ श्रीकृष्ण थिए, न त मेरो निधारमा मणि । त्यो द्वापरयुग पनि थिएन, कलियुग थियो । दण्डहीनता मौलाइरहेको समाजमा मैले दण्डित हुनु परेन, बरु पुरस्कृत भएँ । त्यही अपराधबाट शुरु भएको थियो आजको मेरो प्रगतिपथ । त्यही प्रगतिपथमै भेटिएका थिए, मलाई छोरी पत्याउने काठमाडौंका कथित खान्दानी । आजको वैभव, धनसम्पत्ति, मानप्रतिष्ठा सबै त्यही अपराधको बीउबाट सिर्जित कमाइ थिए ।

अनिता अझै आइपुगेकी थिइन । ढोका थुनेर चुकुल लगाएँ । हल्लिने कुर्सीमा आधा सुतेर आँखा चिम्लिएँ । बन्द भएका आँखाका ढकनीमा मेरा विगतका स्मृतिहरू चलचित्र बनेर चल्मलाउन लागे ।

लाटो कामीलाई अधिकांश गाउँलेहरूले कमाएका थिए । गाउँभरिका कुटा, कोदाला, हँसिया र खुर्पालगायतका सबै घरेलु हतियारहरू उसैले बनाउँथ्यो । आवश्यक फलामबाहेक उसले ज्याला पाउँदैनथ्यो । ज्यालास्वरूप प्रत्येक बाली भित्र्याउने बेला धान, मकै गहुँ, कोदो, आलु आदि पाउँथ्यो । चाहे त्यो वर्ष कसैले काम नै नलगाएको होस्, प्रत्येक धुरीले दिनै पथ्र्यो । दशैंमा काटिएको खसी बोकाका गर्दनको सानो चोक्टामा पनि उसको अधिकार सुरक्षित थियो । हामीहरू सकेसम्म अन्नका सेप्रिएका दानाहरू नाङ्लोमा निफनेर उसका लागि छुट्याउँथ्यौं । खुम्रे लागेका आलु छानेर पाथी भरिन्थ्यो । खसीको घाँटीको चोक्टाको अधिकांश भागमा छाला र हड्डी तथा अलिअलि कतैकतै मात्र रातो फल मासु देखिन्थ्यो ।

लाटो कामी पूरै लाटो थिएन, लठेब्रो मात्र थियो । पेटको पूरै बाठो । उसको एउटा छोरो थियो । मभन्दा दुई चार वर्ष कान्छो । ऊ बाबुसँगै गाउँ डुल्थ्यो । सबैले लाटाको छोरो भन्थे । लाटो कामीले काला अक्षरको शक्ति राम्रोसँग बुझेको थियो । उसले आफ्नो छोरालाई आरनको परिधिभित्र अल्झाएर राखेन । हुन पनि लाटाको छोरो पढाइमा अब्बल थियो । उमेरभन्दा अघिअघि थियो उसकोे पढाइ । एसएलसी मभन्दा दुई वर्षपछि पास भयो । म गाउँको गन्यमान्य थरीको छोरो । पढ्न काठमाडौं बसेको थिएँ । लाटाको छोरो आइए पढ्न सदरमुकाममा भर्ना भए पनि क्यम्पस गएन । गाउँकै माविमा पढाउन थालेको थियो । एकैपटक परीक्षामा मात्र सहभागी भए पनि राम्रो अङ्क ल्यायो । बीए पढ्ने व्यवस्था भने सदरमुकाममा थिएन । आईएकै पारामा परीक्षा दिनमात्र काठमाडौं आउँथ्यो । गाउँमा हल्ला नगर्ने शर्तमा उसलाई हामी काठमाडौंमा आश्रय दिन्थ्यौँ । ऊ आएपछि हामीलाई हाइसन्चो हुन्थ्यो । खाना बनाउने, लुगा धुने, भाँडा माझ्ने सबै काम उसैले गथ्र्यो । गाउँमा भने कुनै दलितलाई छोएपछि हामी छोइछिटो हाल्थ्यौँ ।

मेरो अंग्रेजी सानैदेखि कमजोर । म ब्याक पेपरमा अल्झिएको थिएँ । लाटाको छोराले बीए अन्तिम परीक्षामा मलाई भेट्टायो । मेरो तयारी अझै कमजोर नै थियो । आफूभन्दा कम उमेरको गाउँकै दलित केटोले मलाई उछिन्दै थियो । आफूले गर्न नसकेको प्रगतिले भन्दा गाउँकै दलितको सामुन्ने उपहास हुने डरले सताउँदै थियो मलाई ।

हामी दुवैको परीक्षा दिने कोठा एउटै प¥यो । एक अर्कामा खासखुस कानेखुसी भने गर्न नमिल्ने दूरी हामी दुईबीच कायम थियो । लाटाको छोरो आफ्नो प्रतिभालाई कलमका माध्यमबाट उत्तरपुस्तिकामा धमाधम उतार्दै थियो । म भने प्रश्नपत्रमै अल्झिरहेँ । उत्तरपुस्तिका र प्रश्नपत्रलाई भन्दा धेरै धमाधम लेखिरहेको लाटाको छोरोलाई हेरेँ । मेरो अवस्था भोट गन्न बसेको त्यस्तो उमेदवारको जस्तै थियो, जसले आफ्नो जमानतसमेत जोगाउन नसक्ने गरी भोट पाएको थियो । ऊ समय सकिनुभन्दा अगाडि नै कापी बुझाएर निस्कियो । मेरो सामुन्ने कापीहरूका चाङमाथि बसेर त्यो कापीले मलाई गिज्याउन थाल्यो । ट्याङ्ग घण्टी बज्यो ।

“ल, कापीहरू मिलाउनुस् है अब ! स्ट्यापलर गरिहाल्नुस् । पन्ध्र मिनेट मात्रै बाँकी छ,” गार्डले सचेत गरायो ।

सबै जना हतारिए । गार्ड स्ट्यापलर बोकेर प्रत्येकका कापी सिउन थाल्यो । पाँच–सातवटा कापी के सिलाएको थियो, त्यसमा पिन सकियो । ऊ दौडिएर पिन लिन गयो । दुई मिनेटभित्रै फर्कियो । त्यही दुई मिनेटले मेरो र लाटाको छोराको भाग्य साटासाट गरिदियो । सबै आ–आफ्नै ध्याउन्नमा थिए । मैले उसको कापी फुत्त तानेँ । दुवै कापीका पिन छुटाएँ । कापीको बाहिरी बोक्रो यथावत् राखेर भित्री भाग एक–अर्कामा साटफेर गरिदिएँ । उसको कापीलाई पिनले सिलाउन समेत आवश्यक ठानिनँ । त्यत्तिकै राखिदिएँ । मेरा लागि सुवर्ण युगको ढोका उघार्ने त्यो दुई मिनेट सक्काएर आइपुगेको गार्डलाई आफ्नो कापी स्ट्यापलरको पिनले सिलाउन लगाएँ । म प्रफुल्ल मुद्रामा निस्किएँ ।

म ढुक्क थिएँ । परीक्षा सकेको भोलिपल्टैबाट म जागिरका लागि नेताका दैलो चहार्न थालेँ । राम्रो अङ्क ल्याएर पास भएँ । लाटाको छोरो निन्याउरो मुख लगाएर हाम्रो डेरामा आइपुग्यो ।

“एकपटक रिटोटलिङ गर्नुप¥यो दाइ !” झिनो आशाको त्यान्द्रो समात्यो ।

“ह्या मुला ! रिटोटलिङको निवेदन त रद्दीमा फालिदिन्छ । पैसाको मात्रै नाश । अर्को साल पास भैहाल्छस् नि छोड्दे !” हामीमध्ये कसैले भन्यो ।

टेबुलमा बसेर संस्थानको जागिरका लागि निवेदन लेख्दै थिएँ म । झ्यालमा बसेर टोलाइरहेको उसलाई हेरेँ । हामीतर्फ हेर्दै नहेरी बिस्तारै बोल्यो, “हो र दाइ ?”

ऊ सधैं झ्यालमा बसेर टोलाइमात्र रहन थाल्यो । काम पनि केही गर्दैनथ्यो । भोकप्यास केही व्यक्त गर्दैनथ्यो । दिए खाइहाल्थ्यो ।

“यसलाई गाउँ पठाइदिनुपर्‍यो । गाउँको स्वच्छ हावापानी पाएपछि फ्रेस हुन्छ ।” हामीले निष्कर्ष निकाल्यौँ । गाउँको बस चढाएर पठाइदियौँ । तर, ऊ त्यस दिन गाउँ नै पुगेनछ । धेरै पछि मानसिक सन्तुलन गुमेको अवस्थामा कसैले भेट्टाएर गाउँ पुर्‍याइदिएछ । पछि गाउँबाट आउनेले खबर लिएर आउँथे । दिउँसभरि आँगनको डिलमा टोलाएर बस्छ । सामुन्नेबाट जो हिँडे पनि बिस्तारै बर्बराउँछ, “रिटोटलिङ गर्नुपर्‍यो दाइ !”

लाटो कामीको आफ्नै धारणा थियो रे, “बाहुनहरूले पढेको विद्या दलितले पढे बौलाउँछ भन्थे ! हो रहेछ, गल्ती मेरै हो ।”

धेरै पछि यसपाला दशैंमा गाउँ गएको थिएँ । अनिता र केटाकेटीहरू पनि सँगै थिए । टीका लगाइसकेपछि केटाकेटीलाई आफ्नो थातथलो देखाउने विचारले गाउँ डुलाउन निस्किएँ । बाटोमाथि डिलमा टुक्रुक्क बसेको रहेछ, लाटाको छोरो । सुगरले सुकेर चिन्न नसकिने लठ्ठीजस्तो । निधारमा रातो टीका, नयाँ ढाकाटोपी र कन्चटका बीच सिउरिएका पहेंला जमरा । छातीमा अंग्रेजीमा ‘बिइङ ह्युमन’ लेखिएको नयाँ टिसर्ट र नयाँ नै पाइन्ट लगाएको थियो । तर, पाइन्टको मथिल्लो भाग भने घुँडामाथिसम्म सारिएको थियो । प्रष्ट बुझिन्थ्यो, ऊ दिसा बस्दै थियो । केटाकेटी मरीमरी हाँस्न थाले । मैले गाली गरेँ । अनिताले अनुहारका भावबाट मलाई साङ्केतिक प्रश्न गरी । हामी नजिकै पुगेपछि ऊ बर्बरायो, “रिटोटलिङ गर्नुपर्‍यो दाइ !”

म आज आएर बुझ्दैछु । चिरञ्जीवी कहिल्यै मर्दैनन् । अश्वत्थामा पनि मरेको छैन । यहीँ यतैकतै भौँतारिइरहेको छ । शायद म नै हुँ त्यो पापी अश्वत्थामा । किरणप्रति गरेको महापापको प्रायश्चित्तमा कतिखेर आँखा रसाएछन् पत्तै पाइनँ । गाला हुँदै बगेका आँसु अलि बाक्लो भएर गन्हाइदिए हुने जस्तो लाग्यो । म चाहन्थेँ मेरो आँखा भतभती पोलोस् । कुहिएर पीप बगोस् । मलाई कसैले दण्डित गरोस् । तर, यो असम्भव थियो । गाला पुछेर हातलाई हेरेँ । त्यहाँ सफा आँसु थियो । त्यसलाई अविरल नै बग्न दिएँ । अविरल आँसु बगाएर पाप पखाल्ने असफल प्रयास गरिरहेँ ।

(जोरपाटी, काठमाडौं)