भारत–पाकिस्तान विभाजन र स्वतन्त्रताका बारेमा धेरै पुस्तकहरू लेखिएका छन् । बेलायती इतिहासकार हुन् वा भारतीय इतिहासकार– उनीहरूले विभाजनका बेला घटेका अन्य घटनाभन्दा स्वतन्त्रता संग्राम र विभाजनमा सहभागी नेताहरूको बढी चर्चा गर्ने गरेका छन् । बढ्दो दण्डहीनतालाई मध्यनजर गर्दै बेलायत जति सक्दो छिटो भारत छोड्न चाहन्थ्यो र कतिपय मुद्दाहरू समाधान नगरी गयो भन्ने भारतीय इतिहासकारहरूको भनाइ छ भने महात्मा गान्धी र मोहम्मद अली जिन्नाहको व्यक्तित्व टकरावले भारत–पाकिस्तान विभाजन हुन पुग्यो भन्छन् केही बेलायती इतिहासकार । धेरै पुस्तकहरू गान्धी, जिन्नाह, लर्ड माउन्टबेटन, सरदार वल्लभभाइ पटेल, सुवासचन्द्र बोेस, जवाहरलाल नेहरु आदि नेताहरूमै केन्द्रित छन् । भारतीय जनता दलका नेता जशवन्त सिंहले जिन्नाहको हिन्दू–मुस्लिम एकता दूतदेखि पाकिस्तानको कायद–ए–आजम (महान नेता)को यात्राका विश्लेषण गरेका छन् आफ्नो पुस्तक ‘जिन्नाह–इन्डिया–पार्टिसन–इन्डिपेन्डेन्स’मा । यो पुस्तक भारतमा खासगरी गुजरातमा निकै विवादित बनेको थियो । भारतका पहिलो गृहमन्त्री सरदार वल्लभभाइ पटेलको अवहेलना गरेको भन्दै सिंहको आलोचना भएको थियो । उनले पुस्तकमा नेहरुको केन्द्रीय नीति नै विभाजनको प्रमुख कारण रहेको बताएका थिए । उनको विवादास्पद अभिव्यक्तिकै कारण उनलाई पार्टीले निष्कासन गरेको थियो । हेक्टर बोलिथोले पाकिस्तानी सरकारको आग्रहमा लेखेको पुस्तक ‘इन क्वेस्ट अफ जिन्नाह’मा जिन्नाहको विभिन्न पक्षलाई समेटेका छन् । त्यस्तै, बेलायती इतिहासकार रोडेरिक म्याथ्युजले ‘जिन्नाह भर्सेस गान्धी’मा जिन्नाह र गान्धीका विभिन्न आयामहरूलाई तुलना गरेका छन् ।

महात्मा गान्धी र मोहम्मद अली जिन्नाहमा धेरै कुरामा समानता भेटिन्छन् । उनीहरू दुवै गुजराती व्यापारिक पृष्ठभूमिबाट आएका थिए । दुवैले आफ्नो राजनीतिक यात्रा भारतीय कांग्रेसबाट नै सुरु गरेका थिए । यहाँसम्म कि गान्धी र जिन्नाहका गुरु गोपालकृष्ण गोखले नै थिए । तर, पारिवारिक पृष्ठभूमि भने केही फरक थियो । गान्धीका बुबा भारतीय राज्यका प्रधानमन्त्रीसरह (दिवान) थिए, जसका कारण गान्धीलाई राजनीतिक प्रशिक्षण घरबाटै प्राप्त भयो । तर, जिन्नाह भने साधारण परिवारबाट थिए । आफ्नै बलबुतामा जिन्नाह पाकिस्तानको राष्ट्रपिताका रूपमा परिचित बन्न पुगे । 

राजनीतिक आधार, अन्तरक्रिया र विश्लेषण गरी तीन भागमा विभाजित पुस्तकमा रोडेरिक म्याथ्यूजले गान्धी र जिन्नाहको व्यक्तित्व, धार्मिक नीति, नेतृत्व कौशल, अंग्रेजसँगको सम्बन्ध आदिमा आधारित भएर उनीहरूबीचको समानता र भिन्नता देखाउने प्रयास गरेका छन् । भलै उनका केही तुलनाहरू सतही लाग्छन् । उनले गान्धी र जिन्नाहको जीवनका अनेक पाटाहरू खोतलेका छन् । धेरैजसो सामान्य सूचनाहरूले भरिएको छ पुस्तक । उनले गान्धी र जिन्नाहसँग सम्बन्धित सतही सूचनाहरू पाठकसमक्ष पेस गरेका छन् । विभिन्न शीर्षक र उपशीर्षक दिइएको पुस्तकमा धेरैभन्दा धेरै सूचना दिन खोजेकाले पनि पुस्तक दरिलो रूपमा प्रस्तुत हुन सकेको छैन । 

बेलायती उपनिवेशवादको स्वतन्त्रता र विभाजनको बाटो कसरी तय भयो भन्ने कुरा रोडेरिक म्याथ्युजले देखाएका छन् । जिन्नाहको भन्दा धेरै चर्चा गान्धीकै हुने गरेको पाइन्छ । गान्धीको साधारण र सादगी जीवनशैली धेरैलाई प्रेरणाको स्रोत बनेको छ । त्यसैले पनि होला, म्याथ्युजले जिन्नाहको भन्दा गान्धीको चर्चामा आफ्ना शब्द खर्च गरेका छन् । उनले पनि गान्धीलाई नायक र जिन्नाहलाई खलपात्रका रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् । गान्धी र जिन्नाहको सम्बन्ध सुरुदेखि नै नराम्रो त थिएन । सन् १९१५ मा गान्धी दक्षिण अफ्रिकाबाट फर्केका बेला आयोजित स्वागत कार्यक्रममा गोपालकृष्ण गोखलेसहितका नेताहरूसँग जिन्नाह पनि सहभागी थिए । उनी सहभागीमात्रै होइन, त्यस कार्यक्रमका सभापति पनि थिए । उनले गान्धीलाई अंग्रेजीमा स्वागत गरेको तर गान्धीले भने त्यसको जवाफ गुजरातीमै फर्काएको तथ्य प्रस्तुत छ पुस्तकमा । त्यसो त जिन्नाहको जीवनशैली रवाफिलो थियो भनिन्छ । दुवै बेलायतमा पढेर फर्केका थिए । गान्धी पश्चिमी जीवनशैली र प्रविधिलाई मन पराउँदैनथे । यहाँसम्म कि उनी पश्चिमा चिकित्सा प्रणालीमा पनि विश्वास गर्दैनथे । उनी हाते चर्खामा बुनिएको खद्दरको धोती लगाउँथे । अर्काेतिर जिन्नाह भने प्रायः अंग्रेजीमै बोल्न मन पराउँथे र पहिरन पनि अंग्रेजी शैलीको लगाउँथे । जिन्नाह मुस्लिम नै भए पनि मदिरा पिउँथे । उनी पश्चिमा जीवनशैलीबाट प्रभावितमात्रै होइन, उनले पश्चिमा जीवनशैली नै पछ्याएका थिए ।

गान्धीलाई बुद्ध, र क्राइस्टसँग तुलना गरिने र जिन्नाहलाई केमल अतातुर्क, माज्जिनीसँग तुलना गरिने उल्लेख गरेका छन् म्याथ्युजले । गान्धीलाई विश्वभर मानिन्छ । मार्टिन लुथर किङ, नेल्सन मन्डेलाजस्ता नेताहरू गान्धीको आन्दोलनको प्रकृति र उनको जीवनबाट प्रभावित भएका थिए । तर, जिन्नाहबाट प्रभावित व्यक्तिहरू बिरलै भेटिने गरेको सत्य प्रस्तुत गरेका छन् लेखकले । उनले गान्धीले पूरा मानव समाजका लागि सोच्ने गरेको तर जिन्नाह व्यक्तिगत र सामुदायिक स्वार्थमा रमाउने खालका थिए भनेका छन् । त्यसो त जिन्नाह पनि कट्टर स्वभावका मुस्लिम भने थिएनन् भनिन्छ । उनले आफूले मुस्लिम राष्ट्रको होइन, मुस्लिम समुदायका लागि राष्ट्र माग गरेको कुरा बताएका छन् । जिन्नाहले कांग्रेसको शीर्ष तहमा बहुसंख्यक हिन्दू नेताहरू भएकाले मुस्लिम समुदायको हकहित र संरक्षणको नाममा राजनीति सुरु गरेका हुन् भनिन्छ । त्यतिबेला कांग्रेसमा बालगंगाधर तिलक, गोखले, गान्धी, वल्लभभाई पटेल, राजेन्द्र प्रसाद, सुवासचन्द्र बोस र सी राजगोपालचारीहरू उच्च तहमा थिए । त्यसैले पनि जिन्नाह कांग्रेस छाडेर मुस्लिम लिगतिर लागे । प्रथम विश्वयुद्धमा सेना पठाउन सहमत भएपछि गान्धीको अहिंसात्मक आन्दोलनमाथि नै प्रश्न उठेको प्रसंगले केही सन्तुलित देखिए पनि म्याथ्युजले गान्धीकै बढी चर्चा गरेका छन् । गान्धी समग्र भारत मानव समाजको स्वतन्त्रताका लागि अंग्रेजहरूसँग लडेका थिए भने जिन्नाहले मुस्लिम समुदायको स्वतन्त्रताका लागि केवल अंग्रेजहरूसँग लडेका थिएनन् । उनी हिन्दू स्वराजसँग पनि लडेका थिए ।

सन् १९०९ मा भारतमा बेलायती शासनको ‘प्रजातान्त्रीकरण’ भएपछि भारतीय राजनीतिमा धार्मिक मुद्दाले प्रवेश पाएको थियो । कांग्रेसले मुस्लिम लिगसँग सहकार्य गर्न अस्विकार गरेसँगै धर्मका आधारमा छुट्टै देशको माग उठेको थियो । गान्धी र जिन्नाहका विविध आयामका समानता र भिन्नता देखाएका म्याथ्युजले प्रस्तुत गरेका केही तथ्यहरूमाथि भने प्रश्न उठाउन सकिन्छ । १९४१ मा आफ्नै घरबाट हराएका सुवासचन्द्र बोस अपहरणमा परेको कुरा गरेका छन् उनले । त्यस्तै उनले गान्धीलाई अदूरदर्शी नेताका रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् । गान्धीले भारतलाई स्वतन्त्रता दिलाए पनि आधुनिक भारतको परिकल्पना गरेका थिएनन् । म्याथ्युजले गान्धीको ‘लन्डन टाइम्स’सँगको अन्तर्वार्तालाई प्रस्तुत गर्दै गान्धी केवल स्वतन्त्रतामात्रै चाहन्थे भनेका छन् । अन्तर्वार्तामा गान्धीलाई स्वराजले के परिवर्तन ल्याउँछ भनेर सोधिएको थियो । जवाफमा गान्धीले भनेका थिए, “बेलायती अदालतहरू फर्कन्छन्, जसको बदलामा गाउँ पञ्चायतहरू स्थापित हुन्छन् । विश्ववद्यालयहरू हुनेछैनन् र यहाँ परम्परागत तरिकाको गुरु–शिष्य परम्परामा शिक्षण प्रक्रिया अघि बढ्छ ।”

पुस्तकमा केही कमीकमजोरी भए पनि गान्धी र जिन्नाहलाई नजिकबाट नियाल्न चाहने पाठकका लागि यसले सहयोगी भूमिका खेल्न सक्छ । गान्धी र जिन्नाहका व्यक्तिगत तथा राजनीतिक पृष्ठभूमि पुस्तकले उजागर गरेको छ । पुस्तकमा लेखकले विभाजनमा बेलायतले खेलेको नकारात्मक भूमिकालाई नजरअन्दाज गरेका छन् । लेखकका केही पूर्वाग्रही प्रस्तुतिबाहेक समग्र रूपमा गान्धी र जिन्नाहको संक्षिप्त जानकारी लिन चाहनेका लागि पुस्तक उपयोगी देखिन्छ । 

 

पुस्तकः जिन्नाह भर्सेस गान्धी 

लेखकः रोडेरिक म्याथ्युज 

प्रकाशकः ह्याचेट इन्डिया

मूल्यः ६०० रुपैयाँ