(नेपाली कविता र निबन्धका क्षेत्रमा चिरपरिचित नाम हो, मोमिला । उनले पाठकलाई ‘ईश्वरको अदालतमा आउटसाइडरको बयान’ निबन्धकृतिका साथै ‘भीमसेन थापाको सुसाइट नोट’ जस्ता कविताकृति सुम्पिइसकेकी छन् । मोमिलाको नवीन निबन्धकृति केही समयअघि सार्वजनिक गरिएको छ, ‘प्रश्नहरू त बाँकी नै रहन्छन्’ । प्रस्तुत छ, साहित्यकार मोमिलासँग सोही किताबका विषयमा केन्द्रित रहेर गरिएको कुराकानीको सम्पादित अंश)

के प्रश्न बाँकी रह्यो र ‘प्रश्नहरू त बाँकी नै रहन्छन्’ कृति ल्याउनुभयो ?
मलाई लाग्छ, प्रश्नबिनाको त जीवन नै हुँदैन । यसो भन्नुको अर्थ जीवनको रोमाञ्चकता कहाँनिर छ त भनेर खोजिनु पनि हो । प्रश्नविहीन हुनु भनेको सपाट हुनु हो । जब प्रश्नहरू महसुस गर्छौँ, तब मात्र हामी उत्तरको खोजी गर्छौँ । हुन त उत्तरहरू भएर नै प्रश्न हुन्छन् है । बस्, हामीले खोज्न जान्नुपर्छ । तर, प्रश्न नबुझी हामीले उत्तर खोज्नै सक्दैनौँ । प्रश्नहरू बाँकी हुनु भनेको नै जीवनको गतिशीलता हो । र, यो गतिशीलतालाई स्वीकार गर्नु पनि हो ।

मैले धेरैअघि एउटा कविता लेखेकी थिएँ— 
आफूलाई कतै छोडेर अधुरो म कविता पूरा गर्न सक्दिनँ
जीवन रहेसम्म नै अनुभूतिको विस्तारमा म अन्तिम सिमाना कोर्न सक्दिनँ ।

यसको अर्थ यही नै हो कि हामीले जीवन रहुन्ज्यालसम्म कुनै पनि अन्तिम सत्यलाई सत्य भनेर लालमोहर लगाउन मिल्दैन । समय परिवर्तनशील छ, त्यसैले त प्रश्नहरू बाँकी नै रहन्छन् ।

ती प्रश्नका जवाफ खोजिन्छ/खोजिन्न ?
हेर्नुस्, हरेक ठाउँमा प्रश्न हुन्छ र उत्तर खोज्दै हामी गतिशील भएर अगाडि बढिरहनुपर्छ । जहाँसम्म उत्तरको कुरो छ, खोज्न जाने हो भने उत्तर भेटिन्छ पनि । तर, उत्तर सम्पूर्णतामा जाँदैन । तेस्रो आयाम किन जन्मियो त भन्दा प्रश्नहरू बाँकी रहेर नै हो ।

सपाट उत्तरहरू त जति पनि भेटिन्छन् । तर, जब हामीले सम्पूर्णमा खोजी गर्छौँ, त्यहीँ पाउँछौँ केही पनि सम्पूर्ण छैन भन्ने तथ्य । सम्पूर्णमा उत्तरहरू भेट्नु भनेको चाहिँ जीवनको समाप्ति पनि हो कि ! अस्तित्वको समाप्ति पनि हो कि ! मलाई यस्तो लाग्छ ।

त्यसैले मृत्युबोधका निबन्ध लेखिएका हुन् ?
मृत्युबोध होइन, मृत्यु चिन्तन हो । यसलाई मृत्युबोध पनि भन्न मिल्छ । तर, जीवनलाई एकदम निराशामा बदलेर, मृत्युका बारेमा सोचेर, डिप्रेसनमा गएर मृत्यु नै वरण गर्ने खालको मृत्युबोध भनेको होइन । भन्न खोजेको मृत्यु चिन्तन हो, किनकि हामी सचेत प्राणी हौँ । हाम्रो जन्म हाम्रो बसमा थिएन र मृत्यु पनि हाम्रो बसमा छैन । हो, मृत्यु कस्तो बनाउने भन्नेचाहिँ आफ्नै हातमा छ ।

हामी यो संसारमा आउँदा केही थाहा हुँदैन । तर, आइसकेपछि यो संसारका सत्यहरूलाई अथवा यो संसारमा भएका विभिन्न विषयवस्तुहरूलाई हामीले मनन गर्दै, ग्रहण गर्दै, जीवनलाई सार्थकता दिँदै, जीवनको अर्थ बुझ्दै कम्तीमा सार्थकतातर्फ उन्मुख, सम्पूर्णतातर्फ उन्मुख हुनु हो । तेस्रो आयामले नै पनि यस्तै भनेको हो कि सम्पूर्णतातर्फ बाँचाैँ भने पनि सम्पूर्ण त बाँच्न सकिँदैन । त्यसैले त इन्द्रबहादुर राईको लीला लेखन आएको हो ।

वास्तवमा सम्पूर्ण बाँच्न सकिँदैन । अस्तित्ववादलाई पश्चिमा देन भन्छन्, कतिपय । तर, उहिल्यै गीतामा उल्लिखित निष्काम कर्मयोगजस्तो ठूलो अस्तित्ववाद अरू कुनै पनि छैन । त्यहाँ त हामीलाई कर्म गर भनेर भनिएको नै छ । फलको आशा नभए पनि कर्म गर । यदि, त्यसो गरेमा मानिसले निराशाको चरमोत्कर्षमा पुगेर जिन्दगी समाप्त गर्नु पर्दैन । यदि, फलको आशा गरेर कर्म गर्‍यौँ भने र प्राप्त भएन भने त निराश हुइन्छ । र, आस नगरेर कर्म गर्‍यौँ भने फल प्राप्ति हुँदा खुसी हुइन्छ । नभए जिन्दगी आफ्नो लयमा चलिरहन्छ । जब जीवन लयमा चलिरहन्छ, फेरि पनि प्रश्नहरू त बाँकी नै रहन्छ । प्रश्न बाँकी रहँदा उत्तरहरू पनि त बाँकी रहन्छन् नै ।

कृतिमा एउटा निबन्ध छ, ‘मृत्यु सौन्दर्य’ । मृत्युजस्तो विषयमा पनि तपाईंले कस्तो सौन्दर्य देख्नुभयो !  
मृत्यु आफैँमा कहिलेकाहीँ सुन्दर देखिन्छ । अनुमान गर्नुस्, यदि यो संसारमा मृत्यु नहुँदो हो त संसार कति कुरूप देखिन्थ्यो होला ! मैले भन्न खोजेको के हो भने, एउटा बिरुवामा एउटै फूल मात्र सधैँ फुलिरह्यो भने अर्को फूल कहाँ फुल्ने ? अर्को पिँढी कहाँ आउने ? वृद्धहरूको कुरूप भीड सधैँ सर्वत्र देखिने हो भने कस्तो कुरूप हुन्थ्यो होला संसार !

संसारलाई सुन्दर बनाइराख्ने दूरदर्शी सत्य मृत्युलाई स्वीकार गर्न हामीलाई धेरै गाह्रो छ । तर, स्वीकार गर्नुपर्छ नै । त्यसैले मैले मृत्यु छ है भन्ने चिन्तनमा यो निबन्ध लेखेकी हुँ । जति जीवन छ, त्यति सत्कर्म गरौँ भन्ने मेरो आशय हो ।

मृत्यु अवश्यम्भावी छ । मृत्यु छैन भन्ने भ्रममा कोही नबाँचौँ । मलामी जाउन्जेलसम्म ‘कठै’ भन्ने र घर फर्किनासाथ जग्गाजमिनको नापनक्सा थाल्ने ! जबकि, उसले भर्खरै हेरेर आएको छ – मलामी जाँदा, जाने बेला मानिसलाई केही पनि चाहिँदैन भन्ने कुरा । अचम्म लाग्छ !

मृत्युले हामीसँग खोसेर हाम्रो चेतनाबाहेक केही पनि लग्दैन । अनि, हामी किन डराउँछौँ मृत्युसँग ! शरीर पनि यहीँ नै छाडिदिन्छ ।

दर्शन, चिन्तनजस्ता जटिल विषयवस्तुलाई निबन्धमा उनेर रमाउन खोज्नु गाह्रो होइन ?
सामान्यतया हेर्दा निबन्ध बुद्धिविलासजस्तो लाग्छ । तर, निबन्धमा बुद्धिविलास छ भने हृदयविलास पनि हुन्छ । बुद्धिविलाससँगै हृदयविलास पनि सँगसँगै आउँछ । मैले विमोचनको समयमै पनि सफ्ट पावरको कुरो गरेकी थिएँ । त्यो पावर बाहिर देखिँदैन । त्यो सफ्ट पावर भनेको चिन्तन हो । कलासाहित्य भनेकै त्यही सफ्ट पावरलाई उजागर गर्ने सशक्त माध्यम हो ।

उद्देश्यबिना लेख्नुको कुनै औचित्य हुँदैन भन्ने लाग्छ मलाई । योजनाविहीन हिँड्ने मानिसलाई के भन्नुहुन्छ ? आज देश पनि त्यस्तै योजनाविहीन रूपमा अगाडि बढिरहेको छ र भड्खालोमा परिरहेको छ । चलाइहालौँ न देश भनेर चलाइँदै छ ! देश यसरी चल्छ र ? एउटा सोच त लिएर आउनुपर्‍यो नि देश चलाउनेहरूले !

सोच नै छैन भन्न पनि खोजेको होइन मैले । तर, त्यस्तो सोचको कुनै पनि रूपमा कार्यान्वयन भएको देखिँदैन ।

हामीले पनि कतिकति आशा गरेका थियौँ । केके होला भन्ने ठानेका थियौँ । खै त देशको कायापलट भएको ? जबकि, हामीले कति बीभत्स समयहरू भोग्यौँ । त्यसपछिको समयमा केही त होला भन्ने आस त सबैले लिएका हुन्, तर खै ?

मेरो भन्नुको तात्पर्य हो, मानिसले आफ्नो सोचअनुसार चल्नुपर्छ । आवरण एउट, भित्र अर्को हुनु भएन । सुन्तलाको बोक्राभित्र सुन्तला नै हुनुपर्छ, आलु वा अरू केही हुनु हुँदैन । हामीकहाँ त देखिँदा सुन्तला छ, भित्र त के छ के छ !

मुलुक हाँक्नेसँग त्यस्तो खालको सफ्ट पावर हुनुपर्छ, जुन चेतना र चिन्तनले यो देशको कायापलट गरोस् । हाम्रोे देशजस्तो सुन्दर त अरू के होला र ! यति सानो भूभागमा यतिविघ्न सौन्दर्य फैलिएको छ । यति धेरै भाषाभाषी, रीतिरिवाज, संस्कार, कला, संस्कृति छ, जसको सौन्दर्य सर्वत्र फैलिनुपर्ने हो । तर, यो देशको अवस्था देखेर भक्कानिन मन लाग्छ ।

तसर्थ, लेखक भनेको सफ्ट पावर हो । यही सफ्ट पावर, चेतना र चिन्तनको प्रयोगबाट हामीले आफ्नो दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्नुपर्छ । देश चलाउनेले पनि सफ्ट पावरको सही प्रयोग गर्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्छ ।

यस्तै भाव, चिन्तन, दर्शन तपाईंका निबन्धमा फैलिएका छन् !  
चिन्तन भन्ने कुरा सोझै त बुझिँदैन । कृतिको सुरुमै एउटा निबन्ध छ, ‘मेरै छायाको विद्रोह र अस्वीकृत ग्रहण’ । यो निबन्ध अहिलेको देशका लागि मार्गदर्शन हो । हामीले सिंगो देशलाई सुन्दर मुलुकका रूपमा बनाउने हो भने तिनमा चेतना त हुनुपर्‍यो नि !

पछिल्लो समय पठन संस्कृतिको ग्राफ घट्दो आकारमा गएको हो ? 
मलाई सम्झना छ, मैले एकपटक डायमनशमशेरको अन्तर्वार्ता लिएकी थिएँ । त्यसमा उहाँले भन्नुभएको थियो, ‘देशका हरेक युवाको हातहातमा पुस्तक हुने हो भने यो देश आफैँ परिवर्तन हुन्छ ।’ र, उहाँले हातहातमा पुस्तकसँगै अवसर पनि हुनुपर्छ भन्नुभएको थियो ।

उहाँको भनाइको अर्थ बुझौँ त, उहाँले लिँडेढिपीको होइन कि सचेत संस्कृतिको विकास गरौँ भन्न खोज्नुभएको थियो नि !

हामी लेखिरहन्छौँ, पढ्नेले पढिदिँदैनन् ! 
हामीले लेखेको त पढ्दैनन् नै, सायद हामीले पनि सुनाउन जानिरहेका छैनौँ कि ! मलाई एउटा प्रसंगको सम्झना हुन्छ, साहित्यकार मदनमणि दीक्षितको वैदिक उपन्यास ‘माधवी’को चर्चा चलेको नै हो । यस्तो किसिमको साहित्यिक कृति भारतमै पनि प्रकाशित भएको छैन । त्यसैले हामीले संस्थागत रूपमा नै साहित्यकार दीक्षितको पूर्वीय दर्शनलाई सर्वत्र चिनाउने प्रकृतिको उपन्यास ‘माधवी’लाई अंग्रेजीमा अनुवाद गरेर नोबेल पुरस्कारका लागि सिफारिस गर्ने कामको थालनी गर्‍यौँ । मैले यसै कामका लागि लोन लिएर भए पनि उहाँसँग कपिराइटको जिम्मा लिएँ ।

त्यसपछि हामी साथीहरू धेरै ठाउँमा धायौँ । यस कामका लागि कति व्यक्तिहरूलाई भनेँ, कति मन्त्रालय धाएँ । एनआरएनएका सरोकारवालाहरूलाई भेटेर भनेँ । तर, कसैले केही गरेनन् । तिनले ‘हाम्रो स्थान कहाँ हुन्छ ?’ भन्ने प्रश्न मात्रै गरे । काम गरिदिएनन् ।

कसैले केही गर्छु भन्छ भने उसलाई त काम गर्न दिनुपर्‍यो नि ! के हामीले सधैँ दयाको पात्र बन्नुपर्ने ? तिनले हामीलाई दया गर्नु पर्दैन । बस्, हामीले उठाएका विषयलाई सम्बोधन गरिदिएर गर्न खोजेको कामलाई कार्यान्वयन गरिदिए पनि पुग्छ । 

प्रस्तुति : राजेश खनाल