बाल्यकालबाट किशोरकालमा उक्लिँदोे बेला । पढ्ने–लेख्ने बेलामा उनी भने आमाले अह्राएको काम गर्न घरघर पुग्थिन् । कसैको लुगा धोइदिनु पर्ने । सानासाना हातहरुले उनले कसरी ठूलाठूला लुगा धुँदिहुन् ! सम्झँदै पनि अत्यास लाग्छ ! 

त्यो उमेरमा उनलाई खुबै भोक लाग्थ्यो । उनका मातापिता बसेको घर छेउमै एउटा ठूलो घर थियो । त्यो घरबाट जहिले पनि खानेकुराको मगमग बासना आइरहन्थ्यो । कहिले मासु पकाएको त कहिले माछा पाक्दाको बासना । त्यो बासनाले उनलाई हुरुक्कै बनाउँथ्यो । बाल मन न हो ! 

उनकी आमा खाजा बनाएर बेच्न लान्थिन्, नजिकैको गोर्खा स्कूलमा । स्कूलका विद्यार्थीहरुले किनेर खान्थे । त्यस्तो खाजा उनले चाख्न मात्रै पाउँथिन् । 

मिठो खाना पाक्ने त्यस घरकी महिलाहरु दिउँसो हुँदा एकै ठाउँमा जम्मा भएर तास खेलेर बस्थे । उनीहरु केही समय तासमा मग्न रहन्थे । यही समयमा उनी घरको झ्यालबाट भान्छामा छिरेर भात पकाएको भाँडाबाट सरक्क माथि–माथिको भात अरुले थाहा नपाउने गरि झिक्थिन् । त्योसँगै दाल र तरकारी पनि हाल्थिन् । र, घरमा ल्याएर खान्थिन् । 

वरिष्ठ कथाकार तथा प्राज्ञ माया ठकुरी (७०) मंगलबार दिउँसो प्रज्ञा प्रतिष्ठानस्थित आफ्नो कार्यकक्षमा पुराना दिन सम्झिँदै थिइन् । बाल्यकालको उरन्ठेउलो कर्म सम्झिएर हाँसिन् । उनी भन्दै थिइन्, ‘तर तिनले थाहा पाउँँदा रहेछन् । दुई चार पटक नै मैले यस्तो गरेँ । पछि त्यस घरकी महिलाहरुले मेरो आमासँग गुनासो गरे । मैले मेरी आमासँगै ती महिलाहरुको हातबाट पनि कुटाई खाएँ । त्यसपछि मैले कहिल्यै यस्तो गलत काम गरिनँ ।’

सायद त्यही भोकको असर होला, उनी आज पनि कोही भोको देख्दा भ्याएसम्म तिनलाई खाना खुवाउन मन गर्छिन् । उनी भन्छिन्, ‘भोक कस्तो हुन्छ । कसरी आन्द्रा बटार्छ । कसरी ओठमुख सुक्छ । मलाई थाहा छ । मेरो विगतले मलाई ती सबै बाटो हिँडाएको छ ।’ 

कुराकानीकै क्रममा उनले एउटा अर्को प्रसंग सुनाइन् । साहित्यकार माया ठकुरीकी आमाले उनलाई व्रत बस्न भन्थिन् । मंगलबार, बिहिबार, शुक्रबार, कतिपय बारमा व्रत बस्नु पर्दथ्यो । एक त भोको पेट, त्यसमाथि व्रत । उनलाई गाह्रो हुन्थ्यो । अनि उनी कहिलेकाही खाईदिन्थीन् । कैयन पटक त उनले कनिका नै चपाएकी छिन् ।

यस्तो कठिन परिस्थिति भोग्दै आएकी मायाले सानो उमेरमै सम्भ्रान्त परिवारको रहनसहन देखिन् । किनभने उनले त्यस्तो घरमा पनि काम गरिन् । त्यो सभ्रान्त परिवारमा काम गर्दा भाँडा माझ्ने लुगा धुने काम गर्नुपर्दथ्यो । तरकारीमा हाल्ने मसला सिलौटोमा सानासाना हातले पिस्थिन् । कतिदिन त उनको हातै पनि दुख्थ्यो । पोल्थ्यो । तर जीवन जिउनु थियो नै ।

त्यस घरमा खाना पाकेपछि घरका पुरुषहरुले लुगा फेरेर पिर्कामा बसेर खान्थे । उनी त्यस घरका केटाकेटीले खाएको हेरिरहन्थिन् । त्यो घरमा रहरको दाल खुबै मिठो पाक्थ्यो । उनलाई आज पनि रहरको दाल औधी मनपर्छ । 

सबैले खाना खाईसकेपछि घरकी साहुनीले चुलो छेउमा बोलाएर मायालाई खाना खान दिन्थिन् । तरकारी छोपेको सिलभरको भाँडोमा उनका लागि मुछेको भात राखिएको हुन्थ्यो । उनी गमगम खान्थिन् । उनलाई अमृत सरह हुन्थ्यो खाना । पछि उनलाई लाग्यो, ‘यो त सबैले छोडेको खाना एकै ठाउँमा हालेर मुछेर पो दिएका हुन् कि ।’ तर उनलाई कहिल्यै घिन लागेन । उनले मिठो मानेर खाईन् । उमेरै त्यस्तो थियो । तर जब ति कुरा सम्झिन्छिन्, उनलाई लाग्छ, मानिसको मन कति कठोर हुँदोरहेछ भन्ने । 

आज पनि उनको घरमा खाना उब्रिए चोखै राख्ने चलन छ । आज पनि उनको घरमा कसैले खाना फ्याँम्क्दैनन् । माया ठकुरी भन्छिन् ‘यदि ती सारा कुरा आफ्नै आँखाले न देखेकी हुँदी हुँ त मैले मेरो कथामा सम्भ्रान्त परिवारको वर्णन कसरी गर्न सक्थेँ । मैले कसरी कल्पना गर्न सक्थँे । म त यस्तो घरमा बस्थे जुन घरको छानो चुहिन्थ्यो । पानी परेको बेला ओछ्यान हटाएर सिलभरको भाँडा थाप्थेँ, पानी चुहिएको ठाउँमा ।’

०००
प्राज्ञ माया ठकुरीलाई कहिले लाग्छ, उनको उमेर ७० वर्षभन्दा धेरै तल छ । उनी ७० पुगेकी नै छैनन् । उनमा अझै पनि अथाह उर्जा र कार्यशक्ति छ । जुन शक्तिले उनलाई उमेर उक्लिँदै गएको अनुभूत हुन्न ।

तर, कहिलेकाँही उनलाई महसुस हुन्छ ‘हैन म ८० पो कटिसकेँ कि क्या हो ? कुनै जोश जाँगर नै छैन ! तथापि, उनी आफ्नो कर्मप्रति सदैव क्रियाशील छिन् । अर्थात् उनको उमेर जति नै भएपनि उनको कर्ममा कुनै कमी आएको छैन ।

उनको उमेरको कुरा उठ्दा उनकी आमाले ‘मायाभन्दा अगाडि आफ्नो चारवटा गर्भ तुहिएको बताउँदै त्यस पछि माया जन्मिएको सुनाउँथिन् । अर्थात् उनकी आमालाई पनि उनको सही उमेर थाहा छैन । 

माया ठकुरीका अनुसार सुरुमै स्कूलमा भर्ना भएको भए जन्म मिति खोजिन्थ्यो होला । स्कूलमा सही जन्ममिति लेखिन्थ्यो । तर उनको हकमा त्यो भएन । उनी धेरै पछि मात्रै स्कूल पुगिन् । 

मायाले आफ्नो जीवनमा मानिस नै भगवानका रुपमा पाएकी छिन् । उनले आफ्नो पिताजी जस्तै माया गर्ने मानिस भेटेकी छिन् । उनी भन्छिन्, ‘मैले मेरो बुवा जत्तिक्कै माया गर्ने केही मानिस भेटेरै आज म यो अवस्थामा आईपुगेकी हुँ । कोही स्कूल शिक्षकका रुपमा भेटिए । कोही मामाका रुपमा भेटिए । तिनले मलाई सधैसधै प्रोत्साहित गरे ।’ 

प्राज्ञ माया ठकुरीका अनुसार सानो उमेरमा उनको स्वभाव नै अर्को किसिमको थियो । उनलाई सबैले जिस्काउँथे । उनको स्वभावमा चिडचिडापन ज्यादा थियो । त्यसैले चित्त नबुझे गाली गर्न पनि पछि पर्थिनन् ।

मायाको जन्म लखनउको आर्मी अस्पतालमा भयो । पिताजी आर्मीमा थिए । एक दुई वर्षमै उनको पिताजीको सरुवा सिलौङ भयो । परिवारै सिलौङ पुग्यो । 
त्यहीँ उनले आफ्नो बाल्यजीवनमा अनेकन आरोहअवरोह भोगिन् । कसैको घरमा भाँडा माझिन् । कसैकहाँ लुगा पनि धोईन् । किशोरी उमेरमा अर्थात् लेखपढ गर्ने उमेरमा उनी घरेलु कामदारकारुपमा खट्नु पर्ने अवस्था आईदियो ।

पारिवारिक भरणपोषणका लागि पिताजीको कमाई मात्रै पर्याप्त नभएपछि उनकी आमा र उनले अनेक काम गरिन् । एक पटक सिलौङमै रहँदा उनले काम गर्ने घरमा एउटा मानिसले आफूले बीए एमए पढेकोे कुरा गर्यो । मायाले पनि आफूले पनि म्याट्रिक पास गरेको कुरा बताईन् । जबकी उनले म्याट्रिक पास गरिसकेकी थिईनन् त्यो बेलासम्म ।

पछि त्यस घरकी दिदीले किन झुठो बोलेको ? भनिन् । उनले पनि ‘मैले म्याट्रिक पनि पास छैन भनेर कसरी भन्नु’ भन्ने कुरा गरिन् । केही दिनपछि त्यही व्यक्ति माया ठकुरीलाई खोज्दै उनको घरतिर आईपुगे । उनलाई देखेर मायालाई शरम लागेछ । उनी आफ्नो घरको खाट मुनी लुकिन् । 

उनकी आमाले मायालाई बाहिर बोलाईन् । उनी बाहिर निस्किन् । पछि ति व्यक्तिले भने, ‘तिमीलाई आफूले झुठो बोलेकोमा लाज लाग्यो । यो लाज लाग्नु नै ठूलो कुरा हो । तिमीले आफूले झुठो बोलेकोमा लाज मानेरै प्रायश्चित गरेकी छौ’ ।

त्यस व्यक्तिको यो भनाईले पनि उनलाई धेरै सहयोग गर्यो । उनी आशावादी थिइन् आफूले केही गर्न सक्छु भन्ने विषयमा । अन्ततः उनले म्याट्रिक पास गरिन् ।
बाल्यकालमा उनले आमा र मामाघरकी हजुर आमाले भट्याएको रामायण र महाभारत कैयन पटक सुनिन् । तीजको गीत गाएर आमा र हजुरआमा बलिन्द्र धारा आँशु बगाएर रोएको पनि देखिन् । आमा र हजुरआमाको रामायण पाठबाट उनलाई कविता र गीत कोर्ने उर्जा मिल्दै गयो । 

स्कूल नगए पनि अनौपचारिक शिक्षा लिँदै आएकी मायालाई एकजना शिक्षकले घरमै राखेर पढाइदिने भए । उनले शिक्षकको घरमा घरायसी काम गरिदिन्थिन् । शिक्षकको घरमा भाँडा माझ्ने, खाना पकाउने, लुगा धुने काम उनको जिम्मा थियो । 

माया भन्छिन्, ‘म सानै हुँदा आमाले विभिन्न घरवालाका ठूला लुगा धुनु पर्दथ्यो । सानो मानिस । सानै हात । साबुन र कपडा भने ठूलो ठूलो । खोलामा गएर धुनु पर्दथ्यो । अनि कहिलेकाँही त ठूला लुगाहरु म खोलामै बगाइदिन्थेँ । यसै कारण पनि कैयन पटक आमाको हातको पिटाई खाएकी छु ।’

०००
म्याट्रिक दिँदाको एउटा रमाईलो प्रसंग माया ठकुरीले सुनाइन् । शिक्षकले परीक्षाभन्दा अगाडि उनलाई नआत्तिएर विचार पुर्याएर, प्रश्नहरुलाई गम्भीररुपले बुझेर परीक्षा दिन भने । उनले शिक्षकले भनेको केही बुझिन् । केही बुझिनन् । 

उनी परीक्षा हलमा गइन् । सिकाए अनुसार उत्तर पुस्तिकामा नाम, रोल नम्बर, विषय र मिति लेखिन् । त्यस पछि प्रश्न नम्बर लेख्दै त्यसकोे जवाफ लेख्न थालिन् । लेख्दालेख्दै उत्तर पुस्तिकाको पाना सकियो । पाना सकिए पछि उनले यता उता हेरिन् । अरुहरु त लेखिरहेका नै थिए । तिनका पाना सकिएको थिएन । तर उनको त चार पाँच वटा प्रश्नको उत्तर दिँदै पाना सकियो । 

वास्तवमा उनलाई उत्तर पुस्तिकाको देव्रेतिर पनि लेख्नुपर्छ भन्ने थाहा भएन । उनले देब्रै तिरको पाना खाली छोड्दै दाहिने तिरको पानामा मात्रै प्रश्नहरुको जवाफ दिँदै गईन् । तर जब अरुले देब्रे दाहिने दुबै पानामा आफ्नो उत्तर लेखेको देखिन्, त्यस पनि उनी आत्तिन् । के गरुँ कसो गरुँ भयो उनलाई । लेखनी नै गन्जागोल भयो । उनलाई अत्यास लाग्यो ।

त्यसपछि उनले विचार पुर्याउँदै देब्रे तिरको पानामा पनि लेख्न थालिन् । देब्रे पानामा लेख्दै जाँदा उनले अर्को पानामा फर्किनु पर्ने भयो । यसरी उत्तर झनै गडबड हुने उनले देखिन् । त्यसैबेला उनले बुद्धि निकालीन् र उत्तर पुस्तिकामा ‘प्लीज सी पेज नम्बर यति’ भनेर अन्त्यमा लेख्दै गईन् । 

पहिलो दिनको परीक्षा यसरी दिइन् मायाले । पछि उनले आफ्ना शिक्षकलाई आफूबाट भएको गल्ती बताईन् । पहिले त शिक्षकले आफ्नो टाउकोमा हात पुर्याए । तर मायाले आफूले ‘यति पेजमा हेर्नुस्’ भनेर लेखेको बताए पछि शिक्षक पनि खुसी भए । शिक्षकले ‘ए त्यसो भए ठिक छ । राम्रै हुन्छ’ भने । त्यसैबेला कसैलाई पनि निरुत्साहित तुल्याउन हुँदैन भन्ने उनले तिनै शिक्षकबाट सिकिन् ।

भोलिपल्टदेखि भने उनले उत्तर पुस्तिकामा पाना नछोडि सिधा लेख्दै गईन् । जब उनको परीक्षाफल प्रकाशित भयो उनी त्यस विषयमा पनि पास भईन्, जुन विषयको परीक्षा दिँदा अलमलिएकी थिईन् । जे होस्, उनी म्याट्रिक पास भईन् । 

रिजल्ट निस्किएको दिन कसैले उनलाई ‘माया, आलु’ भनेर जिस्काएर गए । त्यो सुनेर उनलाई आफू फेल भएको भन्ने लाग्यो । उनलाई रुवाई छुट्यो । उनी रुन थालिन् । 

तर पछि कसैले उनलाई ‘माया तिमी पास भयौ’ भनेपछि आश्चर्य चकित भईन् । अनि उनी खुशी भईन् । उनी हाँस्दै भन्छिन्, ‘अहिले पनि म लठेब्री नै छु । म एकै पटकमा सायद आज पनि कुरो बुझ्दिन । सम्भवतः परीक्षामा पनि मैले शिक्षकले भनेको कुरा बुझिन । वास्तवमा मैले त्यो परीक्षा रटेरै पास गरेकी थिएँँ । तथापि शिक्षकले दुई वर्ष पढाएको नतिजा सफल भएको थियो ।’

०००
यसरी जीवनका विभिन्न संघर्षपूर्ण मोडहरुबाट गुज्रिएकी माया ठकुरीले थप संघर्ष गर्दै गईन् । उनका पिताजीका साथी थिए डीआर सुब्बा । सुब्बालाई उनी मामा भन्थिन् । सिलौङमा संगीत कला समिति नामको संस्था थियो । सुब्बाले मायालाई त्यहाँ सदस्य बनाउने कुरा उठाए । तर त्यस संस्थामा रहेका महिलाहरुले मायालाई संस्थामा ल्याउने भए आफूहरुले राजीनामा दिने कुरा गरे । 

माया गम्भीर भएर भनिन् ‘मेरो बाल्यकाल नै त्यस्तो माहोल र परिस्थितिमा बित्यो, जहाँ मैले रिस गर्न र गाली गर्न धेरै सिकेँ । रिस उठ्यो की गाली गरिहाल्थँे । धारे हात लगाई हाल्थेँ । त्यसैले पनि मलाई मनपराउने मानिसभन्दा मन नपराउने मानिस बढी थिए ।’

एक दिन डीआर सुब्बाले मायालाई एउटा स्कूलमा जागिर लगाई दिए । सिलौङमै क्यान्टोनमेन्ट बोर्डले स्कूल चलाउँथ्यो । त्यहीँ मायाले काम गर्न थालिन् । त्यो बेला सानासाना बच्चाहरुलाई पढाउँथिन् उनी । तर त्यो स्कूलमा टिक्न सकिनन् उनी । खरो स्वभावको भएकोले आफूलाई चित्त नबुझ्यो कि जाइलाग्थिन् । 
हेपेर बोल्नेहरुलाई उनले भन्न बाँकी राख्थिनन् । जब धेरै हेप्न लागे शिक्षकहरुले । त्यस पछि उनलाई गाह्रो भयो । उनले सहन सकिनन् । 

एकदिन उनले बढी हेप्ने शिक्षकलाई लडाएर त्यसको छातीमा बसेर मसी पोखिदिईन् । फलतः उनले स्कूल छोड्नुपर्यो । डीआर मामाले उनको जागिर थमौती गर्ने प्रयास गरेका थिए । तर उनलाई त्यहाँ जान मन लागेन । 

त्यसपछि एउटा प्रेसमा डीआर सुब्बाले काममा लगाइदिए । उनको काम प्रेस पुछ्ने र अरु काम थियो । त्यसै क्रममा उनले कम्पोज गर्न पनि सिकिन् । उनले आफूले अक्षर कम्पोज गर्न जानेको पनि बताईन् डीआर मामालाई । 

तर सुब्बाले उनलाई अझै अगाडि बढोस् भन्ने चाहना थियो सायद । त्यसैले उनको पढाईलाई अगाडि बढाउने मेलोमेसो तिर लाग्न प्रेरित गरे ।  उनी आज पनि स्वीकार्छिन्, मानिसमै पनि देउताको रुप हुन्छ । बुवाको मुख हेर्ने दिन उनी आज पनि डीआर सुब्बा मामालाई सम्झिन्छिन् । 

कुराकानीकै क्रममा उनी भन्दै थिईन्, ‘यो सबै भोगाईले गर्दा पनि होला, म कथाको क्षेत्रमा लागेँे । मैले घरघरमा भाँडा माझेँँ । लुगा धोएँ । केके गरेँ गरेँ । यसैले पनि मलाई कथा लेख्न उर्जा दिईरहन्छ ।’ 

०००
माया ठकुरीकी आमाले रामायण पढेको सुनेरै उनलाई पनि कविता लेखनतर्फ आकर्षित गरेको थियो । सन् १९६४ मा माया ठकुरीकोे एउटा कविता ‘आशा’ पत्रिकामा छापिएको थियो । साहित्यकार लिला लुईंटेलले त्यो कविता देखेकी रहिछन् । धेरै पछि लिलाले उनकोे कविता भएको पत्रिका मागिन् । मायाले आफूसँग नभएको बताईन् ।

तर त्यस कविताको चार लाईन उनले यस पङ्तिकारलाई सुनाईन् । त्यो कविताका केही हरफ उनलाई आज पनि कण्ठ छ । त्यो कवितासँग जोडिएको एउटा प्रसंग उनले सुनाईन् । सानो छँदाको उनको फोटो उनीसँग छैन । उनको लुगा लगाई पनि उस्तै पाराको थियो । जसले जुन कपडा दियो त्यही लगाउँथिन् । त्यसैले कहिलेकाँही उनको कपडा उनको कद काठीभन्दा धेरै ठूलो र ह्वारल्याङगे हुन्थ्यो । एकपटक एउटा ग्रुप फोटोमा उनको त्यस्तै फोटो देखियो । फोटोमा ह्वारल्याङ्गे लुगा, जगल्टे कपाल देखेर उनलाई आफै अचम्म लाग्यो । लाज पनि लाग्यो । 

सम्भवतः त्यसैले पनि तिनलाई बौलाही भनेर कतिपयले जिस्काउँथे । सोही विम्ब समाएर उनले कविता लेखेकी थिइन् । जुन आशामा छापिएको थियो । उनले सुनाईन् त्यो कविता । 

बौलाही बौलाही भन्छौ दुनियाँ
बौलाही भई त्यो किन कसरी 
बौलाही यदि त्यो साँच्चै थिई त 
तिरस्कार तिम्रो किन सही...

कविता छापिएपछि उनले केही गीतहरु लेखिन् । पछिपछि संगीत कला समितिमा माया ठकुरी पनि जान थालिन् । त्यहाँका सदस्यहरुले गीत लेख्न भन्थे उनलाई । कहिलेकाँही स्थायी उनीहरुले लेख्थे । अन्तरा मायाले पूरा गर्थिन् । यसरी जुन ठाउँमा उनको आगमनमा निषेध लागेको थियो । त्यही ठाउँमा उनको माग हुन थाल्यो । चर्चा हुन थाल्यो ।

इन्द्रेणी शीर्षकको गीति संग्रह प्रकाशित भईसकेको माया ठकुरीको पहिलो कथा सिलौङमै हुँदा प्रकाशित भएको हो । उनले कहिलेकाँही आफूसँग जोडिएका वा आफूले देखेका पात्रहरुलाई कथामा प्रस्तुत गर्छिन् । आज पनि कतिपयले उनको कथाका पात्रका विषयमा सोध्छन् । उनकी मुमा, उनकी हजुरमुमा र उनले जे भोगिन्, त्यही नै माया ठकुरीको कथामा पोखिँदै आएको छ ।

उनी भन्दै थिईन् ‘सिलाङ्गमा हुँदा मेरा साथी थिएनन् । आज मेरो साथीहरुमा पद्मावति सिंह, भागिरथी श्रेष्ठ, गीता केशरी जस्ता विदुषिहरुलाई पाएकी छु । यो नै मेरा लागि सबैभन्दा ठूलो सम्मान हो ।’ 

०००
सिलौङबाट बीए पास गरेपछि ३० सालमा उनी अंग्रेजी पढन काठमाडौं आईन् । तर पढाई अगाडि बढाउन सकिनन् । त्यसपछि पति दामोदर शर्मासँग उनी पोखरा पुगिन् । 

केही समय शिक्षण पेशामा पनि सक्रिय रहेकी माया ठकुरीले कथा लेखनमा आफूलाई अगाडि बढाउँदै गईन् । उनको कथाको चर्चा परिचर्चा हुँदै गयो । 
त्यसैताका उनको परिचय पारिजातसँग भयो । उनले मायालाई ‘मायाजी तपाईले अब जनताका लागि लेख्नु पर्यो’ भनिन् । उनलाई लाग्यो ‘हैन, मैले त जनताकै लागि लेखिरहेको छु’ । 

मायालाई पारिजातले खुबै माया गर्थिन् । एक पटक पारिजातले उनलाई कथा लेख्न भनिन् । मायाले पनि कथा लेख्दा सन् १९६२ को विषय समाएर कथा लेखिन् । त्यसबेलाको कम्युनिष्ट आन्दोलनबाट प्रताडित भएको विषयमा केन्द्रीत थियो उनको कथा । 

माया ठकुरी भन्दै थिईन्, ‘त्यो कथा पारिजातकहाँ लाँदा यस्तो कथा भएन भन्नु भयो । उहाँहरुले कम्युनिष्टकै विरुद्धमा लेखेको कथा के मनपराउनु हुन्थ्यो । पछि मैले त्यो कथा मिलाएर लगेँ ।’