यस्तो पनि हुँदो रै’छ जिन्दगीमा कैले कैले
कसैलाई माया गर्नु एउटा भूल गरेँ मैले...
करिब पाँच दशकअघि कवि गीतकार यादव खरेलको शब्द, नातिकाजीको संगीत र फत्तेमानको स्वरमा सार्वजनिक यो गीत आज पनि नेपाली जनजिब्रोमा झुन्डिएको छ । यस्ता थुप्रै गीत छन् खरेलका । ती उनका दर्जन बढी सांगीतिक एल्बमहरूमा संगृहीत छन् ।

गीत मात्र होइन, उनका साहित्यिक कृति पनि प्रकाशित छन् । ०२२ सालमै उनको पहिलो कविताकृति सार्वजनिक भएको थियो । त्यसयता मुक्तक, नियात्रा, हास्यव्यंग्य, गीतसंग्रह, बालसाहित्य, पटकथा र आलेखसंग्रह गरेर उनका ११ कृति प्रकाशित छन् ।
    
खरेल लामो समय चलचित्र क्षेत्रमा समेत क्रियाशील रहे । पछिल्लो समय चलचित्रसम्बन्धी कार्यक्रमहरूमा विशेष उपस्थितिबाहेक यस क्षेत्रमा उनको सक्रियता कमै देखिन्छ । अर्थात्, आफू पुनः साहित्यमै समर्पित भएको उनी बताउँछन् ।

केही समयअघि खरेलसँग भेट हुँदा आफूले लेखेका धेरै सामग्री पुस्तकका रूपमा आउन बाँकी रहेको उनी बताउँदै थिए । उनले भने, “उमेरले ८० नाघेँ । लेखेका सामग्रीहरू थुप्रै छन् । त्यसैले पनि तिनलाई कृतिगत रूपमा ल्याउने हुटहुटी जागेर आयो । यसै कारण सबै खोजी गरेर एक ठाउँमा ल्याएर सम्पादन गर्दै छु ।”

खरेलका अनुसार यतिखेर उनको एउटा गीतसंग्रह तयार छ । प्रेसमा जान मात्र बाँकी छ । एउटा अर्को पुस्तक ‘हाम्रो बाजेको पालामा’ पनि लेखेर तयार छ । सम्पादन गरेर अन्तिम स्वरूप दिन बाँकी छ । छाप्न प्रकाशक तयार छ ।

‘हाम्रो बाजेको पालामा’ नातिलाई आफ्नोे गाउँमा घुमाउन लैजाँदा आफ्नो समयको मूल्य–मान्यता, संस्कार, भूगोलका बारेमा जानकारी दिने प्रयास गरेको उनले बताए । यसमा आफूले भोगेको समयका बारेमा नातिलाई दिइएको विहङ्गम जानकारी भएको उनको भनाइ छ ।

खरेल भन्छन्, “मेरो नाति बेलायतमा बस्छ । उसलाई मेरो गाउँठाउँ, भूगोल, संस्कार, मूल्य–मान्यता, परम्परा प्रचलनबारे केही थाहा छैन । त्यसैले उसलाई लिएर काभ्रेको खरेलथोक पुगेँ । र, त्यहाँको विषयमा जानकारी दिएँ ।”

उनले अगाडि थपे, “गाउँ जाँदा उसलाई एउटा बिहेमा जाऊँ भनेर लगेँ । वरपीपलको चौतारीमा मानिसको जमघट थियो । त्यहाँ लत्ताकपडा चढाएर पूजाआजा गरियो । नजिकै पञ्चेबाजा घन्किरहेको थियो । पूजा सकिएपछि सबै फर्किए । वरपीपलमा रातोसेतो कपडा बाँधिएको थियो । नातिले सोध्यो, ‘तपाईंले बिहे हेर्न लैजान्छु भन्नुभएको होइन ? खोइ त बिहेका बेहुलाबेहुली ? मैले त देखिनँ ।’ मैले उसलाई त्यही वरपीपलको बिहे भएको हो भनेँ । ‘रुखको पनि बिहे !’ भन्दै ऊ छक्क परेर हाँस्यो । हो, गाउँका यस्ता पुराना कुरा उसलाई थाहा छैन । ऊ मात्रै होइन, उसको उमेरसमूहका धेरैलाई थाहा छैन होला । त्यसैले त्यस्ता विषय सन्दर्भबारे जानकारी होस् भनेरै मैले यो पुस्तक लेखेको हुँ ।”

उहिलेउहिले गाउँमा चौतारो बनाउने चलन थियो । पाटी बनाउने चलन थियो । बनेको पाटीमा अक्षय तृतीयाका दिन सातु र सर्बत बाँड्ने चलन थियो । अहिले त्यस्तो हुँदैन । त्यो परम्परा मासियो । यस्ता विविध विषयवस्तु नातिलाई सुनाएको शैलीमा किताब तयार गरेको उनी बताउँछन् ।

काभ्रेको खरेलथोक मात्र नभई उनले नातिलाई मौजा रहेको सप्तरीको गाउँ पनि लिएर गए । र, तराईका परम्परा र प्रचलनहरूका बारेमा जानकारी गराए ।

उनले सम्झिए सात दशकअघि मीनपचासको छुट्टी । खरेल भन्छन्, “जाडो महिनामा मीनपचासको छुट्टी हुन्थ्यो । पचास दिन माछालाई पनि जाडो हुन्छ भनेर दिइने त्यो छुट्टीको समय हामी सप्तरी गएर बिताउँथ्यौँ । त्यस बेला बुवाले हामीलाई तराईकै स्कुलमा भर्ना गरिदिनुहुन्थ्यो । तर, आश्चर्य के भने स्कुल जाँदा हामीले पनि नेसनल एन्थम गाउँदा ‘जन गण मन...’ गाउनुपर्थ्यो ।”

यो भन्दै गर्दा उनी हाँसे । उनले सुनाए त्यति खेर नेपालभित्रै पनि नेपाली रुपैयाँ नचल्ने प्रसंग । पिताजीको जमिनदारीबाट सारा धानचामल बेचेको पैसा भारु ‘करेन्सी’मा नै आउँथ्यो ।

उनी भन्छन्, “मैले भन्न खोजेको कुरा हो, समयको अन्तरालमा कत्राकत्रा ठूला परिवर्तन भएका छन् । ती सारा परिवर्तनका सन्दर्भ ‘हाम्रो बाजेको पालामा’ उल्लेख गर्ने प्रयासमा छु ।”

यो आत्मकथा हो त ? कुरो उठ्यो । उनी भन्छन्– होइन ।

आफूले देखेभोगेका रोचक प्रसंगहरू मात्र एउटा पात्रमार्फत प्रस्तुत गरेको उनले बताए । अर्थात्, त्यति बेलाको समय प्रस्तुत गरेका छन्, यो प्रकाशोन्मुख कृतिमा ।

उनले सम्झिए गाउँका केही पात्र । एक कामदार दिनभरि धान जोख्थे । कोही धान खेतमा बट्टाई समाइरहेका हुन्थे । गोठको जिम्मा लिने एकजनाले कुट्टी काटेर गाईवस्तुलाई खुवाउँथे । भान्छामा गुइँठा बालेर खाना पकाइन्थ्यो । गोमन र करेत सर्प देख्यो कि त्यसलाई सिंगै गाउँ उल्टेर भए पनि मार्थे । यावत् जीवन भोगाइ ‘हाम्रो बाजेको पालामा’ प्रस्तुत गरेका छन् ।

एउटा अर्को कृति पनि तयार छ, ‘स्रष्टा र सिर्जना’ नामको । त्यसमा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटादेखि बीपी कोइराला, मविवि शाह, बालकृष्ण सम, माधवप्रसाद घिमिरे, हरिप्रसाद रिमाललगायत थुप्रै अग्रज सर्जकका बारेमा लेखिएको उनले बताए ।

यसबाहेक चलचित्र ‘आदिकवि भानुभक्त’को पटकथालाई नाटकका रूपमा प्रकाशन गर्ने उनको तयारी छ ।

आफ्नो बारेमा लेखिएका रचनाहरूको एउटा सँगालो निकाल्ने तरखरमा पनि रहेको उनले सुनाए । ‘यादव खरेल : अरूका दृष्टिमा’ – कृतिको नाम यही राखिने उनले बताए ।

यादव खरेल भन्छन्, “सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण नेपाली चलचित्रको इतिहासबारे लेख्दै छु । मैले २०२८ सालमा चलचित्र संस्थानको नेतृत्व गरेँ । पछि चलचित्र विकास बोर्डको नेतृत्व गरेँ । फिल्म प्रोड्युसर एसोसिएसनको पहिलो अध्यक्ष भएँ । राष्ट्रिय चलचित्र नीति पनि मेरै नेतृत्वमा तयार भएको थियो । त्यसैले नेपाली चलचित्रको एउटा ऐतिहासिक दस्तावेज आधिकारिक रूपमा आओस् भन्ने मेरो चाहना छ । यस विषयमा सोच बनाइरहेको छु । त्यसलाई पूर्णता दिनेतर्फ लाग्छु म ।”

पछिल्लो समयकालमा उनको सक्रियता लघुकथा लेखनमा पनि रह्यो । नियमित लघुकथा लेखे । थप केही लघुकथा लेखेर त्यसलाई समेत कृतिका रूपमा ल्याउन सकिने र त्यसतर्फ पनि आफूले सोचिरहेको उनी बताउँछन् ।

साहित्यकार खरेल भन्छन्, “म अलि द्विविधामा छु, के तत्कालै निकाल्ने र के अलिक पछि निकाल्ने ! उमेरले गर्दा लेखनको गति पनि कम भएर गएको छ । विभिन्न कारणले गर्दा ती कामहरूले तीव्रता पाउन सकेका छैनन् । तर पनि अहिलेलाई केही किताबहरूको प्रकाशन निश्चित भएको छ । सम्भवतः ती पुस्तक छिट्टै नै प्रकाशनमा आउनेछन् ।”