(लामो समय निजामती सेवामा बिताएको अनुभव समेट्दै पूर्वसचिव खेमराज रेग्मीले संस्मरणात्मककृति बजारमा ल्याएका छन्, ‘जोधाहा राष्ट्रसेवक’ । स्याङ्जाको भीरकोट नगरपालिकाको लुब्दीखोलाका रेग्मी सरकारी सेवा प्रवेश गर्दै सचिवबाट सेवानिवृत्त भए । माध्यमिक विद्यालय निरीक्षक, जिल्ला शिक्षा अधिकारी, सहअञ्चलाधीश, प्रमुख जिल्ला अधिकारी हुँदै उनले विभिन्न मन्त्रालयमा सचिवको जिम्मेवारी निर्वाह गरेका थिए । पूर्वगृहसचिव समेत रहेका रेग्मीले किताबमा आफ्ना प्रशासकीय भोगाइ पस्केका छन् । प्रस्तुत छ, लेखक रेग्मीसँग बाह्रखरीका राजेश खनालले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश ।)

‘जोधाहा राष्ट्रसेवक’ कसरी जन्मियो ?
वास्तवमा मेरो हाकिम दामोदर गौतम हुनुहुन्थ्यो । उहाँ मुख्यसचिव पनि हुनुभयो । अवकाशपछि ट्रान्सपरेन्सी इन्टरनेसनलमा उहाँ र म सँगै रह्यौँ । उहाँ अध्यक्ष, म सदस्य थिएँ । यसरी काम गर्दा जागिरे जीवनका प्रसंगहरू बेलाबखत उठ्थ्यो । कहिले गिरिजाप्रसाद कोइराला त कहिले अर्जुननरसिंह केसी, कहिले गोविन्दराज जोशी त कहिले अरू कसैका कुरा चल्थ्यो । यस्ता कथाहरू हामीबीचमा भेटमा भइरहन्थे ।

म शिक्षा अधिकारी भएदेखि नै शिक्षामा कसरी गुणस्तर कायम गर्ने भन्ने विषयमा मेरो मानसपटलमा अनेक कुरा चलिरहन्थ्यो । सुरुमा मैले तीन कुरामा ध्यान दिएँ । एउटा, विद्यालयहरू सुचारु रूपले नचल्ने, त्यो चल्नुपर्छ भन्ने मान्यता थियो । र, मैले त्यसैअनुरूप काम गरेँ । म कपिलवस्तुमा शिक्षा अधिकारी हुँदाको कुरा हो यो ।

एसएलसी परीक्षामा औधी चिट चोरी हुन्थ्यो । चोरी नहोस्, एसएलसी मर्यादित होस् र शिक्षक, विद्यार्थी दुवैले राम्रो गरून् भन्ने मेरो सोच थियो । मैले त्यतातिर पनि काम गरेँ । तेस्रो कुरो के भने, शिक्षाको गुणस्तर अभिवृद्धिका लागि शिक्षक नै महत्त्वपूर्ण हुने भएकाले शिक्षकको छनोटमा कुनै किसिमको सम्झौता हुनु हुँदैन भन्ने मेरो दृष्टिकोण थियो । खुला प्रतिस्पर्धाबाट योग्य शिक्षकको छनोट हुनुपर्छ भन्ने सोचका साथ मैले काम थालेँ । यसरी मेरो कामको सुरुआत भयो । म जहाँजहाँ शिक्षा अधिकारी भएर गएँ, त्यहाँत्यहाँ त्यो लागु गरेँ ।

ताप्लेजुङको एउटा प्रसंग सुनाऊँ, म शिक्षा अधिकारी हुँदा त्यहाँका सीडीओले आफ्ना मान्छेलाई चिट चोराएर शिक्षकको जाँच पास गराउन खोजेका थिए । पञ्चायतकालीन त्यस समयमा सीडीओसँग शिक्षा अधिकारीले भिड्ने भन्ने कुरा सामान्य थिएन । तर, म भिडेँ । मैले गलत काम गर्न दिइनँ ।

झापामा अञ्चलाधीश कार्यालयमा काम गर्दा अञ्चलाधीशसँग पनि भिड्नुपर्ने अवस्था सिर्जना भयो । यसरी जहाँजहाँ गएँ, जोधाहा प्रवृत्तिबाटै काम गर्दै गएँ । ठाउँठाउँमा म लड्दै लड्दै अगाडि बढेको हुँ ।

मैले कतै शिक्षा अधिकारी कतै प्रमुख जिल्ला अधिकारी भएर काम गरेँ । र, हरेक ठाउँमा केही न केही घटना भएकै हुन् । विराटनगरको सीडीओ हुँदा उमेश गिरीलाई समात्नुपर्ने अवस्था आयो । उनी कोइराला परिवारनिकटका मानिस थिए । गृहमन्त्रीसँग कुरा गर्दा समात्न त समात्नुस्, तर एकफेर प्रधानमन्त्रीलाई सोध्नुस् भन्ने जवाफ आयो । तर, मैले जागिर थाती राखेरै उमेश गिरीलाई समातेँ, जे परे पर्ला भन्दै ।

यस्ता अनगिन्ती भोगाइहरू थिए मेरा । दामोदरजीसँग कुरा हुँदा यी प्रसंगहरू उठिरहन्थे । अनि, उहाँले यस्ता भोगाइ लिपिबद्ध गरिनुपर्छ भन्दै मलाई अभिप्रेरित गरिरहनुभयो । गौतमले बारम्बार तपाईंले जीवनी लेख्नुस् त भनिरहनुभयो । तर, मलाई लेख्ने जाँगर कहिल्यै भएन । मनमा भने लाग्थ्यो, यस्ता कुरा त लेखिनुपर्छ । यद्यपि, म साहित्यकार वा लेखक नभएकाले लेख्ने काममा हात हाल्न सकिरहेको थिइनँ । यस विषयमा म सधैँ अलमल अलमलमै रहेँ ।

साहित्यकार खेम कोइराला बन्धु मकहाँ आइरहनुहुन्थ्यो । उहाँले पनि मलाई आत्मकथा लेख्नलाई हौस्याइरहनुभयो । उहाँले एकजना लेखकसँग चिनापर्ची गराइदिन्छु, तपाईं बोल्नुस्, उनले लेख्छन् भनेर सुझाउनुभयो । अनि त, लेख्न त म आफैँ पनि सक्छु भनेर मैले यो किताबको श्रीगणेश गरेँ ।

मूलतः कुन कुराले प्रेरित गर्‍यो किताब लेख्न ?
मलाई लाग्यो, मैले जीवनमा धेरै संघर्ष गरेको छु – इमानदारीको पक्षमा, कर्तव्यनिष्ठताको पक्षमा । मुलुककै हितका लागि गरिने काममा मैले कहिल्यै सम्झौता गरिनँ । बरु, लडेँ । अडान लिएँ । मैले गरेका यिनै कामहरूले भावी पिँढीलाई प्रेरित गर्छ भन्ने लाग्यो । यो जिम्मेवारी मेरो पनि हो, मैले अहिलेका युवा प्रशासकहरूलाई अभिप्रेरित गर्नुपर्छ र किताबले त्यो काम गर्छ भन्ने लाग्यो । यस किताबले आजका प्रशासकलाई केही सन्देश पनि दिन्छ भन्ने सोचेँ पनि ।

सायद यही नै मेरो उद्देश्य रह्यो । त्यसका लागि म आफैँ पनि प्रेरित भएँ र कुनै घोस्ट राइटर नराखेर लेख्न थालेँ । लेख्दै जाँदा धेरै कुरा सम्झिँदै पनि गएँ । अनि, सररर अगाडि बढ्दै गयो । मैले नाम र घटना बिर्सिएँ कि भन्ने लागेको थियो, तर त्यसो भएन । धेरै कुरा सम्झिएको रहेछु ।

तपाईं जनकपुरमा पनि प्रजिअ भएर बस्नुभयो, होइन ?
हो, २०४६ सालमा । त्यस क्षेत्रमा ‘शेरे धनुषा’ भनेर चिनिने हेमबहादुर मल्लसँगका केही प्रसंग पनि मैले किताबमा लेखेको छु । त्यसै बेला ४६ सालको आन्दोलन पनि सुरु भएको थियो ।

कति कठिन थियो त्यहाँको काम गराइ ?
वास्तवमा मलाई त्यो दुइटाका बीचमा सन्तुलन मिलाउन कति गाह्रो भएको होला तपाईं अनुमान गर्न सक्नुहुन्छ । अहिले आएर म सम्झिन्छु, नेपाली कांग्रेसका नेताहरू महेन्द्रनारायण निधि र लीला कोइरालालाई पक्राउ गर्न जाँदाको प्रसंग । निधिजीलाई त कार्यक्रमबाटै समात्यौँ, तर कोइरालाजीलाई घरमै गएर आग्रह गर्‍यौँ । उहाँले केही समय माग्नुभयो ।

हामी उहाँकै सोफामा केही बेर बस्यौँ । यदि, उहाँले फोन गरेर कार्यकर्ताहरू बोलाउनुभएको भए के हुन्थ्यो ? जबकि, हामीसँग कुनै फौज थिएन । डीएसपी र मसँग एकएकजना पीएसओ मात्रै थिए । यदि, त्यहाँ भीड जम्मा भएको भए त जे पनि हुनसक्थ्यो । निकै जोखिम थियो ।

त्यस्तो परिस्थितिमा पनि निश्चिन्त हुने आत्मविश्वास ममा कताकताबाट आयो । म विश्वस्त थिएँ, किनभने म पनि प्रजातन्त्रप्रति आस्थावान् व्यक्ति थिएँ । मलाई लाग्छ, उनीहरूको प्रजातान्त्रिक सोचसँग मेरो सोच पनि मिल्यो । त्यही दृष्टिकोणले पनि काम गरेको होला ।

अब हेर्नुस्, हामी यता आन्दोलन कसरी नियन्त्रण गर्न सकिन्छ भनेर लागेका थियौँ, उता हेमबहादुर मल्ल र तिनका आफन्त मिलेर काठ तस्करी गर्न लागेका रहेछन् । बिजनेस त त्यस्तो पो रहेछ ! पछि काठ पक्रिनुका साथै मल्ललाई पनि समात्यौँ । यस्ता धेरै घटनाहरू यस किताबमा मैले लेखेको छु ।

एकातिर पञ्चायती व्यवस्थाको सरकारी जागिरे, अर्कोतिर प्रजातान्त्रिक सोच । यस्तो द्वैध मानसिकतामा काम गरियो । जनकपुर म पहिलोपटक सीडीओ भएर गएको थिएँ र त्यहीँ यस्ता काम गर्नुपर्‍यो । म त्यहाँ तीन महिना मात्रै बसेँ । प्रजातन्त्र आएपछि मेरो सरुवा भैरहवा भयो । यद्यपि, म जहाँजहाँ सरुवा भएर गएँ, त्यहाँत्यहाँको काम गराइ संघर्षपूर्ण रह्यो ।

तपाईंमा जोधाहा प्रवृत्ति शाखा अधिकृत हुँदादेखि नै थियो कि विशेष जिम्मेवारी सम्हालेपछि मात्र त्यसरी सोच्नुभयो ?
मलाई लाग्छ, विशेष जिम्मेवारी पाएपछि मानिसमा जोधाहा प्रवृत्ति आउँदो रहेछ । तर, म अफिसर भएर जाँदा पनि मेरो प्रवृत्ति त्यस्तै थियो । पञ्चायतकाल होस् या प्रजातान्त्रिककाल, मेरो प्रवृत्ति सधैँ त्यस्तै रह्यो । मैले आफ्नो कर्तव्यपथ छोडिनँ ।

शाखा अधिकृत हुँदा र त्यसभन्दा माथिको पदको जिम्मेवारीमा हुँदा धेरै कुरामा ध्यान दिनुपर्ने रहेछ । त्यसैले मैले आजका पुस्तालाई यस्ता अनेक विषयहरूमा जानकारी होस् भनेरै यो किताब लेखेको हुँ । चाहे शिक्षा प्रशासन होस् वा गृह प्रशासन, अथवा अरू नै कुनै प्रशासकीय जिम्मेवारीको काममा कोही रहोस्, तिनलाई प्रेरणा मिलोस् भन्ने नै मेरो उद्देश्य हो ।

किताबको थालनी कपिलवस्तुबाट गर्नुभएको रहेछ, जबकि यसलाई स्याङ्जा जहाँ तपाईंको जन्म भयो, त्यहाँदेखिका कुरा राख्दै जीवनीको स्वरूप पनि दिन सकिन्थ्यो होला !
केही फरक होस् भनेरै मैले निजामती सेवामा रहँदाबस्दा गरेका कामहरूलाई मात्रै किताबमा राखेको हुँ । मेरो बाल्यकाल, अध्ययन वा अन्य कुराभन्दा पनि मैले जिम्मेवारीमा रहँदा गरेका काम, संघर्ष र मेरा भोगाइ नै अहिलेका नयाँ पिँढीका प्रशासकहरूका लागि प्रेरणादायी हुनसक्छ भन्ने मलाई लागेको हो । प्रथमतः खेमराज रेग्मी को हो भन्ने बुझ्न त मैले गरेको कामलाई नै हेर्नुपर्‍यो नि ! त्यसपछि मात्रै मेरो जीवनका अरूअरू पक्ष आउलान् ।

२५ शीर्षकमा जोधाहा प्रवृत्तिबारे लेख्नुको खास कारण केही छ कि ?
मैले २५ वटा शीर्षक नै पुर्‍याउँछु भन्ने सोचेर लेखेको होइन । लेख्दै गएँ र २५ वटा शीर्षक बोकेर किताब तयार भयो । मैले जति जिल्लामा काम गरेँ, ती जिल्लामा गरेका काम र घटना परिघटनाहरूलाई मात्रै यसमा राखेको छु । यसमा कतिपय प्रसंग केन्द्रका पनि छन् ।

तपाईंले ०५५ सालमा जागिर छाड्नुभयो, करिब २५ वर्षपछि ०८१ मा मात्र किताब ल्याउनुभयो नि !
धन्न पुराना कुरा बिर्सेको रहेनछु । मैले गएको दुई वर्षअघिदेखि मात्रै किताब लेख्न थालेको हुँ । न मैले जागिर खाँदा कुनै डायरी बनाएँ न कुनै टिपोट नै गरेर राखेँ । तर पनि लेख्दै जाँदा धेरै कुराको सम्झना हुँदै गयो र लेख्दै गएँ । र, आज किताब पाठकको हातमा पुगेको छ ।