काठमाडौं । नेपालमा तीन दिनमा ७८१ जना डेंगी संक्रमित थपिएका छन् । इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखा (ईडीसीडी)को तथ्यांकअनुसार २७ जुलाइदेखि २९ सम्म सो संख्यामा संक्रमित थपिएका हुन् ।

जनवरीयता विभिन्न ७० जिल्लामा पाँच हजार ४३४ जनामा डेंगी पुष्टि भएको छ । जसमा तीन हजार ६२६ जना जुलाईमा मात्रै थपिएको ईडीसीडीका किटजन्य रोग शाखा प्रमुख डा. गोकर्ण दाहालले बताए ।

पछिल्लो दुई महिनायता सुनसरीको धरान उपमहानगरपालिकामा मात्रै दुई हजार ३५३ जना संक्रमित भएका छन् । धरानमा आठजनाको डेंगीका कारण मृत्यु भएको उपमहानगरपालिकाको तथ्यांक छ ।

ईडीसीडीमा भने हालसम्म चारजनाको मात्रै मृत्यु भएको तथ्यांक छ । सुनसरी, धादिङ, दार्चुला र कास्कीमा संक्रमितको संख्या एक सयभन्दा माथि छ ।

धरान कसरी बन्यो डेंगीको 'हटस्पट' ?

सुनसरीको धरानमा महामारीको रुपमा देखिएको डेंगी संक्रमण पोजिटिभ देखिने दर उच्च हुँदै गएको छ । जेठ अन्तिम सातायता साउन १३ गतेसम्म दुई हजार ३५३ जना संक्रमित भएका छन् ।

धरानमा जेठ पहिलो सातादेखि नै डेंगी संक्रमण देखिए पनि जेठ अन्तिम सातायता समुदायस्तरमा फैलिएको थियो । यसमा भण्डारण गरी राखिएको पानी र अव्यवस्थित सुँगुर/बुङ्गुर पालन मुख्य कारक रहेको धरान उपमहानगरका स्वास्थ्य शाखा प्रमुख उमेश मेहेता बताउँछन् ।

“नगरभित्र एक/दुई दिन बिराएर मात्रै पानी आउँछ । दैनिक प्रयोग गर्न पानी भण्डारण गर्नैपर्ने बाध्यता छ,” मेहेताले बाह्रखरीसँग भने, “अर्को कुरा घरसँगै जोडेर सुँगुर, बुङ्गुर पलिएका छन्, यसले फोहोर र लामखुट्टे बस्ने वातावरण झनै बनाएको छ ।”

अधिकांश संक्रमित सिकिस्त नभएका कारण घरमै रहेको र केही  सिकिस्त बिरामीलाई  बीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानमा उपचार गरिएको उनले बताए । डेंगी नियन्त्रणका लागि उपमहानगरले स्वास्थ्य कार्यालयसँगको समन्वयमा सर्च एन्ड डिस्ट्रोय अभियान चलाइरहेको छ ।

गएका वर्षहरुजस्तै फैलिएला डेंगी ?

एक महिनामा तीन हजार बढी संक्रमित भएपछि जनस्तरमा डेंगी अघिल्लो वर्षजस्तै फैलिएला भन्ने त्रास देखिन्छ । सन् २०२२ मा नेपालमा हालसम्मकै सबैभन्दा बढी डेंगी संक्रमण फैलियो । 

इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाको तथ्यांकअनुसार सो एक वर्षमा ५४ हजार ७७४ जनामा डेंगी संक्रमण पुष्टि भएको थियो । यो संख्या नेपालमा डेंगी सुरु भएयता (सन् २००४) कै सबैभन्दा बढी हो । त्यस्तै सन् २०२२ मा डेंगी संक्रमणबाट ८८ जनाको मृत्यु भएको महाशाखाको तथ्यांक छ ।

ईडीसीडीले भने यो वर्ष संक्रमण कम हुने आकलन गरेको छ । “गतवर्ष देखिएका जिल्लाहरुमा संकमण दर कम देखिएको छ, त्यसैले कुल संख्या गतवर्षभन्दा कम होला भन्ने हाम्रो आकलन हो,” डा. गोकर्ण दाहाल भन्छन् ।

डेंगी संक्रमण तराईबाट पहाड हुँदै अहिले हिमालमा पनि केसहरु देखिँदै गएकाले संक्रमण समुदायस्तरमा नफैलेला भन्ने अवस्था नरहेको वरिष्ठ संक्रामक रोग विशेषज्ञ डा. शेरबहादुर पुन बताउँछन् ।

“आगामी वर्ष डेंगीको जोखिम झनै बढ्दो देख्छु म । किनभने, लामखुट्टेको वृत्तिविकास र यसको प्रसारण, भौगोलिक रुपमा बसाइँसराइ गर्दै गएर नयाँनयाँ ठाउँमा पुग्यो भने त्यो हाम्रो लागि अझ जटिल अवस्था हुन सक्छ,” उनी भन्छन्, “हरेक दुई/तीन वर्षको अन्तरालमा यसले प्रकोपको रुपमा लिइरहेको छ । आगामी वर्ष पनि डेंगीको जोखिम हुने तथ्याङ्कहरुले देखाइरहेका छन् ।”

नियन्त्रणका लागि सरकार के गर्दै छ ?

सरकारले डेंगीलाई महामारीको रुपमा फैलिन नदिन डेंगी रोकथाम तथा नियन्त्रण कार्ययोजना कार्यान्वयनमा ल्याएको छ । यसले तीनै तहका सरकार र नागरिक स्तरबाट रोग नियन्त्रणका लागि के भूमिका खेल्ने भन्ने स्पष्ट पारेको छ ।

ईडीसीडीका प्रमुख डा. रुद्र मरासिनीले बढी जोखिम भएका ९२ वटा स्थानीय तहमा एक्सन प्लानसहित विशेष सर्कुलर जारी गरिएको बताए ।

“डेंगीको जोखिम बढ्नसक्छ भनेर केही कार्ययोजना बनाएका छौँ । यो वर्षको कार्ययोजना बनिसकेको छ,” उनले भने, “कार्ययोजनामा भेक्टर नियन्त्रण, लामखुट्टेको वृत्तिविकास कसरी रोक्ने, उपचारमा केके गर्ने, स्थानीय तहको भूमिका के हो ? रेडक्रसको भूमिका के हो ? भन्ने विषय समेटेका छौँ ।”

मरासिनीले थपे, “कार्ययोजना ७७ वटै जिल्लामा पठाइसकेका छौँ । बढी जोखिम भएका ९२ वटा पालिकामा एक्सन प्लानसहित विशेष सर्कुलर गरिसकेका छौँ ।”

नियन्त्रणका लागि सरकार र नागरिकको भूमिका के ?

डेंगी संक्रमणको अवस्था भयावह हुन नदिन सरकार र समुदाय दुवैको तर्फबाट सन्तुलित प्रतिकार्य आवश्यक हुने जनस्वास्थ्य विज्ञहरुको अनुभव छ । महामारी नियन्त्रणमा सरकार वा समुदाय मात्रैको प्रयास पर्याप्त नहुने तर्क छ जनस्वास्थ्यविद् डा. शरद वन्तको ।

“जनस्तरबाट हामीले गर्नसक्ने सरसफाइ, लामखुट्टे बस्ने स्थान नष्ट गर्ने, टोकाइबाट बच्नेजस्ता ससाना तर प्रभावकारी उपाय अपनाउन सकिन्छ । तर, किटनाशक प्रयोग गर्ने, समुदायस्तरमा लामखुट्टे नष्ट अभियान नै चलाउनेजस्ता काम त सरकारको तर्फबाट हुनुपर्‍यो नि,” डा. वन्त भन्छन् ।

निर्देशन दिने मात्रै नभएर नियन्त्रणका लागि बनेका नियम र कार्ययोजना कार्यान्वयनको वातावरण बनाउने कुरामा सरकारको सबैभन्दा ठूलो भूमिका हुने उनको तर्क छ । हरेक महामारी फैलिन नदिन सरकार र नागरिकस्तरको संयोजित र सन्तुलित पहल जरुरी रहेको डा. वन्त बताउँछन् ।