काठमाडौं । ‘सिनेमा बनाउन साह्रै गाह्रो रहेछ, सिनेमा त लेख्न मात्रै सजिलो रहेछ,’ बिहीबार साँझ चलचित्रको प्रिमियरका क्रममा ‘जारी’का निर्देशक उपेन्द्र सुब्बाले भने । उपेन्द्र ‘कबड्डी’ सिरिजका लेखक हुन् । ‘चलचित्र लेख्न गाह्रो । लेखेपछि बनाउन गाह्रो । बनाएपछि प्रदर्शन गर्न गाह्रो । प्रदर्शनपछि शो पाउन गाह्रो । शो पाएपछि हेर्न दर्शक आऊलान्/नआऊलान् भन्ने चिन्ता,’ उपेन्द्र भन्दै थिए ।

सोही प्रिमियरमा ‘जारी’का मुख्य अभिनेता दयाहाङ राईले सिनेमाबारे आफू केही नबोल्ने बताए । चलचित्र आफैँ बोल्ने उनको भनाइ थियो । हो पनि, दयाहाङले जतिसुकै राम्रो भनेर तारिफ गरे पनि दर्शकले हेरेपछि थाहा पाइहाल्छन् । राम्रो/नराम्रो मूल्यांकन गर्ने दर्शकले नै हो । हलमा आउने/नआउने निर्णय दर्शकको ‘टेस्ट’ले नै निर्धारण गर्ने हो ।

निःसन्तान दम्पतीको जिन्दगीका आरोह–अवरोह नै ‘जारी’को मुख्य कथा हो । नाम्साङ (दयाहाङ राई) र हाङमा (मिरुना मगर)ले विवाह गरेको वर्षौँ बितिसकेको छ । सन्तान जन्मिएको छैन । यसले श्रीमान् (नाम्साङ) र श्रीमती (हाङमा)बीच थोरै सम्बन्ध चिसिएको छ । परिवारको सद्भाव छ । तर, छरछिमेकी र समाजलाई चासो छ । चासो मात्र होइन, चिन्ता पनि छ । जसका कारण नाम्साङ हाङमाविरुद्ध खनिन्छ । जब हाङमाले नाम्साङको हप्कीदप्कीको प्रतिवाद गर्छिन्, तब सम्बन्धमा दरार बढ्छ । यही निहुँमा श्रीमती माइत जान्छिन् । त्यसपछि जे हुन्छ, ‘जारी’को मुख्य कथा त्यही हो ।

आफ्नै साथीभाइले नाम्साङलाई ‘नामर्द’ भन्छन् । त्यही रिसको झोकमा उनी हाङमालाई ‘थारी’ भन्छन् । आफ्नैभन्दा पनि गाउँसमाजका कारण नाम्साङ र हाङमाबीचको सम्बन्ध बिग्रिएको छ ।

श्रीमान्/श्रीमतीबीच दुवैले तातो रिस देखाउँदा परिवारमा कस्तोसम्म अवस्था निम्तिन्छ ? ‘जारी’को मुख्य कथा हो । जारी प्रथा आमनेपाली समुदायमा छ । तर, क्षेत्री, ब्राह्मण र लिम्बू समुदायमा रहेको जारी प्रथाबीच निकै फरक छ । अक्सर लिम्बू समुदायमा रहेको जारी प्रथा महिलाका लागि दिएको अधिकार हो भन्दा पनि फरक पर्दैन । कस्तो छ लिम्बू समुदायमा जारी प्रथा ? अरूभन्दा लिम्बू समुदायमा रहेको जारी प्रथामा के फरक छ ? थाहा पाउन यो चलचित्र हेर्नुपर्छ ।

‘जारी’ जाति (लिम्बू)विशेषको संस्कृतिमा आधारित चलचित्र हो । चलचित्र सुरुदेखि अन्त्यसम्म जारीको वरिपरि घुमेको छ । भलै, यसलाई व्यावसायिक बनाउन प्रेम घुसाइएको छ । यही नै यो चलचित्रको सबल पक्ष हो । वैवाहिक सम्बन्ध सकिएपछि, अर्को विवाहका लागि नाम्साङसहित परिवार जुटेपछि र श्रीमान्को घर छोडेर हाङमा अर्को केटासँग हिँडिसकेपछि कसरी पुनः प्रेम हुन्छ ? यसको सेरोफेरोमा निर्देशक उपेन्द्रले सिनेमालाई दुई घण्टा घुमाएका छन् ।

लिम्बू संस्कृतिमाथि बनेको यो अब्बल चलचित्र हो । कुनै पनि जातिविशेषको संस्कृतिमा आधारित सिनेमा बनाउँदा ख्याल नगरे त्यो डकुमेन्ट्रीको छेउछाउ रुमलिन्छ । आमदर्शकलाई लक्षित भनेर निर्माण गरिए पनि जातिविशेषबाहेक अरू समुदायका लागि त्यो त्यति रुचिकर हुँदैन । यो खतरा र सम्भावनाबाट उपेन्द्रले कुशलतापूर्वक सिनेमालाई बचाएका छन् । यो नै उनको खुबी हो । जारी प्रथाको ‘सेटिङ’मा जारी प्रेमकथामा आधारित चलचित्र हो । जसले सिनेमालाई लिम्बू समूदायमा मात्र सीमित हुने खतराबाट बाहिर निकालेको छ । जारी प्रथासँगै सिनेमाले गरिब र धनीबीचको टकराबलाई देखाएको छ ।

जारी तिर्न नसक्दा छोडिसकेको श्रीमान्को घरमा ‘नोकर’ बस्नुपरेको अवस्था सिनेमाको रोचक कथा हो । त्यो कुरा धेरैलाई थाहा छैन । यो कथा जारी प्रथाको सेटिङमा लेखक तथा निर्देशकले भन्न खोजेका छन् । यो नै दर्शकका लागि रोचक कथा हो ।

त्यो सिनेमा सबल र सफल हुन्छ, जसमा सौन्दर्य, सम्बन्ध र संघर्ष हुन्छ । ‘जारी’मा सौन्दर्य छ । यो यसको कथा हो । सम्बन्ध पनि छ । तर, यसमा  संघर्षको पक्ष निःसन्देह कमजोर छ । श्रीमान्को एकाध शब्द र शैलीप्रति असहमति जनाउँदै विद्रोह गरेर घरै छोडेर हिँडेकी हाङमा त्यसपछि क्रमशः कमजोर हुँदै जान्छिन् । हरेक ठाउँमा मौन प्रायः हुन्छिन् ।

नेपाली सिनेमाको कमजोर पक्ष पटकथा हो । ‘जारी’ पनि यसबाट अछुतो छैन । रोचक कथामा कमजोर पटकथाले केही खल्लो बनाउँछ । चलचित्रमा लेखक तथा निर्देशक हाबी हुँदा कलाकार कमजोर भएका छन् । चलचित्र प्रेडिक्टेवल छ । क्लाइमेक्स के हो ? दर्शकले अगाडि नै थाहा पाउँछन् । विषयप्रधान सिनेमा त्यसमा पनि कल्चरल चलचित्रमा धेरै ‘ट्विस्ट एन्ड ट्रन’ त हुँदैन । तर, मिहिनेत गर्दा काम गर्न सकिन्छ ।

चलचित्रमा लेखक तथा निर्देशक हाबी हुँदा पटकथा कमजोर भएको छ । सुरुमा ‘थारी’ र ‘बैली’ भन्ने आरोप लगाएकै कारण श्रीमान् छोडेर हिँड्ने हाङमामा पछि बिनाकेही ठूलो कारण किन मन बदलिन्छ ? लेखक/निर्देशकलाई मन लाग्यो, बदलाब ल्याइदिए । रोएको चरित्रले हार्‍यो । तर, नाम्साङ त्यसपछि हाङमाको बस्न गयो । अनि, ऊ कहाँ गयो ? अन्त्यतिर आउँछ, तर फर्किन्छ । लेखक/निर्देशकलाई उसलाई ल्याउनु थियो, ल्याए । न संघर्ष न उतारचढाव । फर्काइदिनु थियो, फर्काइदिए ।

सन्तान नभएको आरोप नाम्साङ र हाङमाले एकार्कालाई लगाउँछन् । सम्बन्ध त्यसैले सकिन्छ । तर, पछि बिनाकारण उनीहरूमा त्यति ठूलो बदलाब आउँछ, कारण के हो ? दर्शकलाई जवाफ दिन लेखक/निर्देशक आवश्यक ठान्दैनन् । सिनेमालाई क्लाइमेक्समा पुर्‍याउनु थियो । त्यसका लागि लेखक निर्देशकलाई सम्बन्धलाई नयाँ मोडमा पुर्‍याउनु थियो, पुर्‍याइदिए । तर, कथा विश्वसनीय हुनु पर्दैन ? पटकथा कमजोर हुँदाको उपज हो यो ।

चलचित्रको सबल पक्ष सिनेमेटोग्राफी पनि हो । शैलेन्द्र डी कार्कीको सिनेमेटोग्राफीले निर्देशकलाई कथा भन्न थप मद्दत गरेको छ । चलचित्रका पात्रहरू दुःख र समस्यामा पर्दा घाम डुब्छ । यी दृश्यले कथा मात्र भन्दैन, नेपाली आमजनविश्वास पनि बोल्छ । तर, यस्ता दृश्य प्रयोग गरिरहँदा यसको कति सान्दर्भिक छ र कहाँ सान्दर्भिक छ भन्ने पनि सम्पादकले भुल्नु हुँदैन । 

विम्बका रूपमा प्रयोग भएका थारो भैँसी, गाई र बाछोले चलचित्रलाई थप सुन्दर बनाएका छन् । अर्को राम्रो पक्ष भाषा हो । स्थानीय बोलीचालीको शब्द सिनेमामा प्रयोग गरिएको छ । जतिसुकै आदर्श र शिष्टताका कुरा गरे पनि स्थानीयस्तरमा रैथाने शब्दहरू प्रयोग हुन्छ नै । त्यसैलाई टपक्क टिपेका छन्, लेखकसमेत रहेका निर्देशक उपेन्द्रले । त्यसले सिनेमालाई जीवन्त बनाउन सहयोग गरेको छ । दर्शक अझ सोही क्षेत्रमा बसेको वा नजिकबाट बुझ्ने व्यक्तिलाई सिनेमाले नोस्टाल्जिक बनाउँछ । धेरैलाई ‘जारी’मार्फत घरगाउँमै फर्काएका छन्, निर्देशक उपेन्द्रले ।

चलचित्रमा कलाकारको अभिनय राम्रो छ । दयाहाङ, मिरुना, विजय बराल, अनिल सुब्बाको अभिनयले दर्शकको ध्यान खिच्छ । उनले पनि लय बिग्रिन दिएकी छैनन् । चलचित्रमा विजयको अभिनय लोभलाग्दो छ ।

ब्याकग्राउन्ड स्कोरमा कमजोर छैन । स्थानीयता ब्याकग्राउन्ड स्कोरमा झल्किँदा कथा भन्न सहयोग नै भएको छ । लिम्बू समुदाय त्यसमा पनि उनीहरूको विवाहसम्बन्धी कल्चर बुझ्नका लागि चलचित्र सहयोगी बन्न सक्छ ।

उपेन्द्रले सिनेमा लेखनमा आफूलाई प्रमाणित गरिसकेका छन् । यसमार्फत निर्देशकका रूपमा पनि प्रमाणित गर्ने प्रयास गरेका छन् । प्रेम सम्बन्धमार्फत कथा भन्न माहिर मानिने उपेन्द्रले निर्देशकीय क्षमता देखाएका छन् । हँसाउँदै कथा भन्ने शैली उनको पहिचान हो । टिपिकल शब्द राख्ने उनको बानी हो । उनको यो मौलिकपन आफ्नै निर्देशनमा पनि देखिएको छ । 

० ० ०

निर्देशक : उपेन्द्र सुब्बा
कलाकार : दयाहाङ राई, मिरुना मगर, विजय बराल आदि
निर्माता : रामबाबु गुरुङ 
सिनेमेटोग्राफर : शैलेन्द्र डी कार्की ।