काठमाडौं । नेपाली कांग्रेसका उज्ज्वल दीप बनेर शनिबार राति अस्ताएका प्रदीप गिरिलाई देशमा अब के हुन्छ भन्ने स्पष्ट अनुमान थियो । उनी आफ्नो कुरा प्रस्टसँग राख्न कुनै दलसँगको आबद्धता वा सांसद पदले कहिल्यै रोकिएनन् । गिरिले करिब एक वर्षअघि व्यक्त गरेका अभिव्यक्ति यस श्रद्धाञ्जलीरूपी शब्द सम्मानका रूपमा अर्पण गरिएको छ ।

बिरामीले च्याप्नुभन्दा केही समयअघि गिरिले बाह्रखरीको समूहलाई घरमा आमन्त्रण गरेका थिए । त्यति बेला उनले देशको बारेमा गरेका टिप्पणी र ‘भविष्यवाणी’ पछि सत्य साबित भयो । र, अहिले महाप्रस्थानपछि उनका बुझाइ र राजनीतिक सोच यहाँ प्रस्तुत गर्नु उचित लाग्यो ।

उनी आफूलाई व्यावसायिक वा ‘प्रोफेसनल’ नेता मान्दैन थिए । त्यसैले आफूलाई लागेका कुरा अभिव्यक्त गर्दा ‘कुनै पद चिप्लिन्छ कि भन्ने डर रहँदैन’ भन्दै इमान–जमान र नैतिक मूल्य धरौटीमा राखेका अरू नेतालाई व्यंग्य गर्न पछि पर्दैन थिए ।

जुन बेला हामी गिरिनिवासमा बात मार्दै थियौँ, त्यस बेला नेकपा (एमाले)का अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीको सरकार धरापमा परिसकेको थियो । र, नेपाली कांग्रेसका सभापति शेरबहादुर देउवा पाँचौँपल्ट प्रधानमन्त्री हुने तरखरमा थिए । तर, प्रदीप गिरिलाई को प्रधानमन्त्री हुन्छ भन्ने कुरामा कुनै पर्वाह थिएन ।

“पछिल्लो समय सरकार भनेको ‘आयाराम गयाराम’मा सीमित भए,” उनको भनाइ थियो, “केपी ओलीको सरकार ढलेर शेरबहादुर देउवाको नेतृत्वमा सरकार बन्नु भनेको पनि यसैको निरन्तरता हो । सरकार त देउवाको बन्नेछ, तर त्यसले पनि खासै परिवर्तन ल्याउन सक्दैन । आयाराम, गयाराममा सीमित हुनेछ ।”

तत्कालीन प्रधानमन्त्री ओलीका गलत कदमविरुद्ध सशक्त प्रतिकार गर्न नसकेका कांग्रेस सभापति देउवाप्रति उनको रोष थियो । ओली र देउवामा खासै भिन्नता नदेखिने गिरिको टिप्पणी थियो, “विपक्षी दलको नेताको सबै सुविधा लिएर सरकारलाई सहयोग गर्न मिल्छ ?”

गिरिका भनाइमा कहिलेकाहीँ नेताले जोखिम उठाएर निर्णय गर्न सक्नुपर्छ । उनी भन्थे, “राजा ज्ञानेन्द्रका विरुद्धमा २०६३–६३ होस् कि २०४६ सालमा राजा वीरेन्द्रका विरुद्धमा जनता सडकमा आउँदाको बेला होस्, जोखिम उठाइएको होइन ? त्यस बेला उछिट्टिएको गोलीले पनि मान्छे मारिन सक्थे ।”

कुराकानीका क्रममा उनले देउवा र रामचन्द्र पौडेलप्रति पटक–पटक आक्रोश व्यक्त गरे । “सभापति नै पार्टी, पार्टी नै सभापति बनेको छ । प्रधानमन्त्री (ओली)ले म नै सरकार, म नै देश भनेका छन्, पार्टीको अवस्था पनि त्यस्तै छ,” उनको टिप्पणी थियो, “पार्टीमा यो अवस्था गिरिजाबाबु हुँदा पनि थियो । शेरबहादुरजीलाई मात्रै दोष दिन चाहन्नँ । अहिले अलि बढीचाहिँ भएको छ । वरिष्ठ नेता भन्ने चलन छ । वरिष्ठ नेतासँग पनि सभापतिले छलफल गर्नुहुन्छ । उहाँहरू बेला–बेलामा मञ्चमै झगडा गर्नुहुन्छ । आज गरेको निर्णयलाई भोलिपल्ट वरिष्ठ नेताले ‘यो होइन’ पनि भन्न भ्याउनुहुन्छ ।”

देशमा संस्थागत विकास होस् र सिमान्तकृत जनताको जीवनस्तर माथि उठोस् भन्ने सोच बोकेका गिरिले आफ्नै दलको नेतृत्वमा बनेको २०७२ सालको नेपालको संविधानको पक्षमा मत खसालेनन्, अर्थात् बहिस्कार गरे । उनले संसद्मा गरेको अन्तिम सम्बोधनमासमेत यो विषय उठाए ।

“याद रहोस् सभामुख महोदय, म त्यो एक्लो सांसद हुँ नेपाली कांग्रेसबाट जसले संविधानका अन्तरविरोध यस संविधानको विसंगति यहाँसम्मकी भाषगत त्रुटिसमेत औंल्याएर आपत्ति जनाउँदै अन्तिम दिनको संसद् बहिस्कार गरेको थिएँ । मेरो हस्ताक्षर छैन यो संविधानमा,” प्रतिनिधिसभामा गिरिले गरेको अन्तिम सम्बोधनमा समेत यो विषय उठाए । 

संविधान निर्माणमै असहमति जाहेर गर्दै आएका गिरि अन्तिम बैठकतिर आफ्ना कुरा समेत राख्न नपाएपछि संविधानमा हस्ताक्षर समेत नगरी बिदा भए ।

तर, संसद्का बैठकमा जनताको पक्षमा ओजपूर्ण तर्क राख्न कहिल्यै चुकेनन् । संसद् हलको पछिल्ला सिटमा बसे, तर वाकपटुता र तर्कमा पहिलो लाइनमा बसेकालाई पछि पारिरहे ।

आफ्ना कुरा निर्धक्क राख्न सक्ने, निडर नेताको चिनारी थियो प्रदीप गिरिसँग । “संसदीय व्यवस्था कागजको पानामा लेखिएको व्यवस्था मात्रै होइन,” उनको भनाइ थियो, “संस्कार, परम्परा, वर्ग संरचना, आर्थिक अवस्था हो । सञ्चारदेखि न्यायालयसम्म तिनको इमानदारिता र प्रमाणिकता पनि हो । अहिले त्यो अवस्था छ त ?”

अहिलेको व्यवस्थामा सक्रिय रहेका पात्रहरूले नै नयाँ व्यवस्थातर्फ मुलुकलाई धकेलिरहेको उनको धारणा थियो ।

संविधानमा हस्ताक्षर नगरेका एक प्रमुख पात्र, प्रजातान्त्रिक पद्धतिको सधैँ वकालत गर्ने नेताले किन नयाँ व्यवस्थाको कुरा निकाले भन्ने हामीमा जिज्ञासा जाग्नु स्वाभाविक पनि हो ।

हामीले प्रश्न गर्‍यौँ– तपाईंले भन्न खोज्नुभएको नयाँ खालको व्यवस्था कस्तो हो ? कसरी आउँदै छ त्यो ?

बाह्रखरीका प्रधानसम्पादक प्रतीक प्रधानतर्फ हेर्दै उनले भनेका थिए, “तपाईंकै पूर्वसहकर्मी नारायण वाग्लेसहितका जम्मा १८ जना सडकमा निस्किएका छन् । बीएन्डसी कलेजलाई सम्बन्धन दिन सरकारले षड्यन्त्र गर्दै छ भनेर उनीहरूले भनेका छन् । १८ जनाले नै भनेको किन नहोस्, कति गहिरो कुरा छ ? डा. गोविन्द केसीलगायत व्यक्तिहरू सुधारको माग राखेर लामो समयदेखि आन्दोलनमा हुनुहुन्छ । महिलाहरू त्यसैगरी सडकमा निस्किएका छन् । आफ्नो अधिकारका कुरा गरिरहेका छन्् । वातावरणका विषयमा युवाले आवाज उठाएका छन् । युवा सडकमा फरक तरिकाले निस्किएका छन् । यसैले गरेको छ फरक र नयाँ खालको व्यवस्थाको संकेत ।”

गिरिको यो धारणा वास्तवमै गहिरो थियो । गिरिले मुम्बईको अस्पतालमा क्यान्सरको उपचार गराइरहेका बेला नेपालमा स्थानीय तह निर्वाचन भएको थियो ।

काठमाडौं, धरान होस् या धनगढीको रिजल्ट गिरिले त्यतातर्फ पो त्यस बेला नै संकेत गरेका रहेछन् कि !

“हेर्दै जानुहोला, आगामी दिनमा यी विषय झनै सशक्त रूपमा अघि बढ्नेछ । यसमा हामीले जति बहस गर्नुपर्ने हो गर्न सकेका छैनौँ,” गिरिको भनाइ थियो, “पोखरीको माछा मार्दा बिउ जोगाउन हामीले सकेनौँ कि ? हामीलाई माया भएन कि ? आफ्नो पोखरी भएको भए बिउको माया हुन्थ्यो कि ? अर्कोपल्टका लागि पनि चाहिन्छ भनेर सोच्थ्यौँ कि ?”

उनले व्यक्तिको नाफाको लोभले व्यवस्थालाई नै संकटमा पारेको टिप्पणी गरे । “व्यक्तिको नाफाको लोभले व्यवस्थालाई असर पर्दै गयो,” उनले भनेका थिए, “यो कुरा हामीले समयमा बुझ्न सकेनौँ । त्यसैले भित्र–भित्रबाट नयाँ शक्तिको उदय हुँदै छ । हामीले संसदीय प्रणालीमा सबैलाई अटाउन सकेका छैनौँ । नयाँ–नयाँ समूहको अब जन्म हुनेछ । उनीहरूले शासन गर्दै जानेछन् ।”

गिरिले नेपालको राजनीतिक बाटोबारे गरेको टिप्पणीपछि प्रतीक दाइको प्रश्न थियो– नेपालको राजनीतिमा बाह्य प्रभाव पनि उत्तिकै देखिन्छ । छिमेकी मुलुकहरू भारत र चीनको इन्ट्रेस्टको बीचमा हामी कसरी जोगिएर अघि बढ्ने त ?

त्यसपछि गिरिले प्रतिप्रश्न तेर्स्याए– विगत एक सय वर्षमा नेपालमा योग्य, प्रतिभाशाली, बहुगुण भएको व्यक्तिको नाम के हो ?

बीपी कोइराला ! – प्रतीक दाइको जवाफ थियो ।

त्यसमा दुई मत छैन– गिरिले जवाफ दिँदै भने ।

“नेपालको प्रजातन्त्रमा भारतले सहयोग गर्छ भनेर बीपी कोइराला भारत जानुभएको होइन ? त्यो कुरा उहाँले लुकाउनुभएको पनि छैन । मैले इन्दिरा गान्धीलाई पनि भेटेँ, उनले के चाहिन्छ भनेर पनि भनिन् भनेर उहाँले पटक–पटक भन्नुभएको छ र लेख्नुभएको छ । बीपीका भाइ गिरिजाप्रसादले पनि यो कुरा लुकाएका छैनन् । नक्कली नोट पनि बनाएँ भनेरसम्म लेख्नुभएको छ । त्यस्तो योग्य मान्छेलाई कसरी भ्रम पर्‍यो भारतले नेपालको प्रजातन्त्रलाई मद्दत गर्छ भन्ने ?,” गिरिको प्रश्न थियो, “विश्वमा कुनै त्यस्तो देश छ आफ्नो स्वार्थविपरीत अर्को देशलाई मद्दत गरेको ? यो कुनै कूटनीतिका किताबमा लेखिएको होला त ?”

अर्थात् गिरि भारतले नेपालको व्यवस्था बलियो बनाइदिन्छ भन्नेमा पटक्कै विश्वास गर्ने नेता थिएनन् । 

प्रजातन्त्रबाट परराष्ट्र नीतिका लक्ष्य प्राप्त नभए फरक बाटो तय हुने उनको भनाइ थियो । “नेपाली कांग्रेसका तथाकथित नेताले किन भनिरहेका छन्– भारतले हाम्रो राष्ट्रिय हितमा काम गर्छ ? ल गर्छ रे मानौँ एक छिनलाई, भारतले त्यसो भए भुटानमा किन गरेन ? बर्मामा किन गरेन ?,” गिरिको तिखो टिप्पणी थियो, “संविधानलाई एक छिन बिर्सौँ । त्यो कागजको किताब मात्रै हो । यहाँको समाजलाई हेरौँ । समाजको संरचना हेरौँ, १० प्रतिशतले ९० प्रतिशतलाई सधैँ भारत देखाएर तर्साएर राजनीति गरेको होइन ? हामीले यसबाट पार पाउन पर्दैन ?”

तीन सय वर्षदेखि नेपालमा मधेसीले शासन गर्न नपाएको, महिला, आदिवासी जनजाति सधैँ पछि परेको कुराले गिरिलाई पिरोलेको थियो ।

“नेपालको सत्तामा जहिले पनि १० प्रतिशतले ९० प्रतिशतलाई शासन गरे,” उनले भनेका थिए, “तँलाई भारतले खाइदिन्छ, म भएर मात्रै तँलाई बचाएको हुँ भनेर यहाँ शासन गरे । प्रजातन्त्रका नाममा खराब पात्र आए । हामीले कहिले पनि सार्थक छलफल गरेनौँ । भारत र चीनसँगको सम्बन्ध कस्तो हुने भन्ने बहस हुनुपर्ने हो । तर, गर्न सकेनौँ । ६ महिना अघिसम्म भारत या चीन एउटाको हुन्छ, ६ महिनापछि अर्कैको । अर्ब बढी जनसंख्या भएको एउटा राष्ट्रको पोलिसी त्यसरी परिवर्तन हुन्छ ? हामी यहीँनेर भ्रममा छौँ ।”

उनले उनीहरूको संकेत पाएर यहाँका नेताले पनि त्यसैगरी आफ्नो हैसियत भुलेको टिप्पणी गरे । “ठूलो र सानो देशको कानुनी अधिकार बराबर छ,” गिरिको टिप्पणी थियो, “प्रचण्ड पनि प्रधानमन्त्री भएको भोलिपल्टबाटै ‘पति’सँग सिँगौरी खेल्न थाल्नुभयो । राष्ट्रपति, पशुपति, सेनापतिसँग अनावश्यक सिँगौरी खेल्नुभयो । सानो समूहको नेता होइन, ठूलो भएँ भनेपछि सानोसँग किन सिँगौरी खेल्ने ? एउटा समूहलाई बोलाएर छलफल गरे हुँदैन । यो काम गिरिजाबाबुले पनि गर्नुहुन्थ्यो । सत्ताको नशा लाग्ने क्या ! जोसँग पनि बदला लिन लागिहाल्ने !”

विभिन्न उदाहरण दिँदै उनले चीन, भारत र अमेरिका जोसुकै होस्, उनीहरूले खेल्न त खोजिहाल्छन्, तर यहाँका नेताले व्यवहार गर्न नजान्दा समस्या पर्ने गरेको बताए । “एकातिर खुट्टैमा लम्पसार हुने, अर्को देखाइदिन्छु भन्ने !,” उनको टिप्पणी थियो, “बीपीले बडो राम्रोसँग भन्नुभएको थियो, ‘चाइना इज बेस्ट फ्रेन्ड’ तर भारत ‘मोर देन फ्रेन्ड’ । हामीले यो कुरा भुल्नु हुँदैन ।”

बाह्रखरीका प्रबन्ध निर्देशक ज्ञानेश्वर आचार्यसँगको पुरानो सम्बन्धका कारण औपचारिक तथा अनौपचारिक कुराकानीमा गिरि निकै खुलेका थिए । सायद उनले भित्रको आफ्नो दुखाइ पनि कम गर्दै थिए कि !

आफ्ना विगत, राजनीतिक उतारचढावका लामो कुराकानीपछि गिरिले भने, “जो झोला बोक्दै छ, ऊ मेरो संगतमा लगातार आउँछ । जो गाडी चढ्न थाल्छ, त्यसपछि टाढा हुन्छ । मेरो आफ्नै आश्रमबाट आएको बम्बै आँप छ, त्यो पनि आज यहाँहरूले खानैपर्छ ।”

कुराकानीको बिट मार्दै गिरिले भनेका थिए, “मैले पाठकहरूका लागि मन नपर्ने कुरा तर सत्य बोल्नुपर्ने हुन्छ । त्यो के हो भने, अब फेरि पनि केपी ओलीपछि शेरबहादुर देउवा प्रधानमन्त्री बन्नेछन् । उनीबाट पनि मुलुकले कुनै निकास पाउने छैन । नेता भ्रष्ट छन्, तर जनता छैनन् । त्यसैले जनता बोल्न छाड्दैनन् । जनता जहिलेसम्म बोलिरहन्छन्, यहाँ कुनै शासक तानाशाही बन्न सक्दैन ।”