काठमाडौं । संविधानसभाको पहिलो बैठकले २०६५ जेठ १५ गते गणतन्त्र घोषणा गर्‍यो ।  संविधानसभाको भारी मतबाट २४० वर्षको इतिहास बोकेको राजतन्त्रको अन्त्य गरेको थियो । त्यही बैठकले अन्तरिम संविधान संशोधन गर्दै अन्तरिम संविधानमै राष्ट्रपतिको व्यवस्था गरेको थियो । 

अन्तरिम संविधान संशोधनमाथि ५ सय ४२ जना सदस्यले मतदान गरेका थिए । त्यसमा जम्मा दुई मत विपक्षमा परेको थियो । राप्रपा नेपालका दुई सांसद त्यसको विरोधमा थिए । तर, गणतन्त्र घोषणाका बेला भने ५ सय ६४ जना सदस्यको उपस्थिति थियो । 

राप्रपा नेपालका ४ सदस्यले विपक्षमा मतदान गरेका थिए भने ५ सय ६० जनाले संविधानसभाको अध्यक्षता गरिरहेका सबैभन्दा जेठा सदस्य कुलबहादुर गुरुङले तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाद्वारा प्रस्तुत प्रस्तावलाई निर्णयार्थ पेस गरेका थिए ।

‘सेरेमोनियल’ र ‘बेबी किङ’ आफ्नो लासमाथिमात्रै सम्भव भन्ने ज्ञानेन्द्रले अहिले के खोज्दैछन् ?

सभाबाट भारी मतले अनुमोदन गरेपछि ज्ञानेन्द्र शाह ‘पूर्वराजा’ या ‘पूर्व महाराजाधिराज’को को हैसियतमा दर्ज थिए ।  उनै शाहले करिब १३ वर्षसम्म चाडबाड र दिवसमा शुभकामना दिँदा ‘पूर्वराजा’ शब्द प्रयोग गरेका थिए । 

तर, २०७८ साल फागुन ७ गतेदेखि उनले आफ्नो शुभकामना सन्देशमा ‘श्री ५ बडामहाराजाधिराज’ लेख्न थाले । जुन संविधानविपरीतको काम थियो । गणतन्त्रमा कार्यान्वयन संलग्न पूर्वगृहमन्त्री तथा तत्कालीन गृहसचिव गणतन्त्रले दिएको सुविधा’को दुरुपयोग गरेको टिप्पणी गर्छन् ।

२०७८ को विजया दशमीमा शाहले दिएको शुभकामना सन्देशमा भनिएको छ, ‘पूर्व श्री ५ महाराजाधिराज ज्ञानेन्द्र वीर विक्रम शाहदेवबाट विजया दशमी २०७८ को उपलक्ष्यमा बक्सेको शुभकामना ।’

विजयादशमीको उपलक्ष्यमा दिएको शुभकामना सन्देशमा पनि उनले राजसंस्थाविनाको प्रजातन्त्र नेपालजस्तो मुलुकमा सान्दर्भिक नहुने विचार व्यक्त गरेका छन् ।

“देशको तत्कालीन परिस्थितिले हामीलाई बेग्लै जिम्मेवारी ग्रहण गर्न बाध्य तुल्याए पनि प्रजातन्त्रविनाको राजसंस्था र राजसंस्थाविनाको प्रजातन्त्र हाम्रोजस्तो मुलुकमा सान्दर्भिक हुन सक्दैन भन्ने बोध हामीले गरेका छौँ,” उनको शुभकामना थियो ।

त्यसको चार महिनापछि ७२ औँ प्रजातन्त्र दिवसका दिनमा उनले दिएको सन्देशमा चाहिँ ‘श्री ५’ उल्लेख गरे । “श्री ५ महाराजाधिराज ज्ञानेन्द्र वीर विक्रम शाहदेवबाट ७२औँ राष्ट्रिय प्रजातन्त्र दिवसका अवसरमा बक्सेको शुभकामना,” भनिएको छ ।

ज्ञानेन्द्र शाहको त्यो श्रीपेच मोह र अहिलेको तमासा 

उक्त सन्देशमा पनि उनले राजनीतिक दलप्रति आक्रोश व्यक्त गरेका थिए । “राष्ट्रियताविनाको प्रजातन्त्र, आकाशमा महल बनाएको जस्तो हुन्छ,” उनले भनेका थिए, “न त्यो कसैको सुरक्षाको कवच, न त्यो कसैको न्यायको छाता बन्न सक्छ । राष्ट्र र राष्ट्रियतासहितको प्रजातन्त्रको लागि जनता र राजा सधैं एक रहिआएका छन्, रहिरहने छन् । प्रजातन्त्रको नाममा पछिल्ला दशकमा भइरहेको अभ्यासले एकतालाई संकटापन्न अवस्थामा पुर्‍याएको र जनतालाई निराशाको दहमा डुबाउँदै लगेको महसुस हुँदै आएको छ ।”

उनले त्यतिमात्रै होइन, गणतन्त्रप्रति संकेत गर्दै ‘अरुले ओढाईदिएको आसमान’ भनेका छन् । “अरुले ओढाईदिएको आसमानमुनि छिरेर ओभानो बन्ने र धरातलका मान्यतालाई भुल्ने परिपाटी प्रजातन्त्र हुन सक्दैन,” उनले भनेका छन् ।

“अलमलिएको सरकार, भत्किएको संसद्, बिग्रिएको न्यायालय, भाँडिएको निर्वाचन प्रणाली र विभाजित समाजको चक्रव्यूहले प्रजातन्त्रलाई कता पुर्‍याईरहेको, विचारणीय छ,” यही वक्तव्यसँगै उनले ‘श्री ५’ लेख्न थाले सोही दिन दिएको शुभकामना सन्देशमा भनेका थिए । उनले त्यसरी ‘पूर्व’ हटाउँदै दिएको वक्तव्यप्रति कसैले चासो दिएनन् र कुनै प्रतिक्रिया पनि जनाएनन् ।

कतैबाट कुनै चासो नपरेपछि उनले हरेक सन्देशमा ‘श्री ५’ लेख्न थाले । ‘श्री ५’ मात्र होइन कि उनले ‘शाही निसान’समेत प्रयोग गर्न थाले ।

गत फागुन ६ गते उनले दिएको भिडियो सन्देशमा शाही निसानसमेत प्रयोग गरे ।

शाही निसान २०६५ जेठ १७ गते हटाएको थियो । राजतन्त्र कायम रहेसम्म नारायणहिटी दरबारमा ‘शाही निसान’ अंकित झन्डा राख्ने प्रचलन थियो ।

जानकारहरुका अनुसार, पछिल्लो शाही निसान २०५७ सालदेखि प्रयोग हुँदै आएको थियो । त्यसअघि पनि शाही निसान प्रयोग नभएको होइन, तर अहिले प्रयोग भएको भन्दा फरक थियो । 

२०६५ जेठ १६ गते नारायणहिटी दरबारभित्रको शाही निसानसहितको झन्डा निकालेर राष्ट्रिय झन्डा फहराइएको थियो । 

त्यतिबेला पनि राष्ट्रिय झन्डा किन राखिएको ? भन्ने विषयमा बहस भएको थियो ।

राष्ट्रिय झन्डा प्रयोगसम्बन्धी नियमावलीमा सरकारको केन्द्रीय सचिवालय सिंहदरबार, प्रधानमन्त्री कार्यालय/निवास, संविधानसभा अध्यक्ष/सभामुखको कार्यालय, निवास, मन्त्रालय, मन्त्री निवास तथा प्रमुख जिल्ला अधिकारीलगायतका सरकारी निकायमा मात्रै राष्ट्रिय झन्डा राखिने भएका कारणले नारायणहिटीमा राख्न नहुने विज्ञको सुझाव थियो ।

त्यसले पूर्व भइसकेका राजालाई दिएको सम्मानका रुपमा हेरिने हुँदा उनी बाहिरिएपछिमात्रै राख्नुपर्ने सुझाव दिइएको थियो ।

तर, भोलिपल्टै राष्ट्रिय झन्डा राखिएको त्यसबेलाका गृहसचिव उमेश मैनालीले जानकारी गराए । “गणतन्त्र घोषणा भएको भोलिपल्टै शाही निसानसहितको झन्डा निकालेर राष्ट्रिय झन्डा राखिएको हो,” मैनालीले बाह्रखरीसँगको कुराकानीमा भने ।

तर, यतिखेर पूर्वराजाले आफ्ना सम्बोधन र प्रयोगमा जसरी ‘शाही निसान र श्री ५’ प्रयोग गरेका छन् त्यो गणतन्त्रले दिएको ‘छुट’ भएको उनको टिप्पणी छ ।

‘श्री ५’ लेख्दै ‘शाही निसान’ प्रयोग गर्न पाइन्छ ? भन्ने प्रश्नमा मैनालीले भने, “गणतन्त्रले दिएको छुट भनेर बुझ्नुपर्ला । पूर्व भइसकेकाले ‘राजा’ नै लेख्न पाइँदैन । त्यो संविधानमा भएको व्यवस्था होइन । तर अहिले पुरानै अवस्थामा जस्तोगरी लेखेको पाइएको छ । यो गणतन्त्रले दिएको छुट हो । संविधानको विरुद्धमा उनी बोलिरहेका छन् । संविधानले कहाँ त्यो सुविधा कहाँ दिन्छ ?”

उनले कानुनभन्दा ‘माथि’ कोही पनि नहुने उल्लेख गर्दै संविधानको दायरामा सबै बस्नुपर्ने बताए । पूर्वगृहमन्त्री कृष्ण सिटौलाले पनि त्यसबेलाको घटना स्मरण गर्दै ‘पूर्वराजालाई संविधानसभाले संविधानको दायरामा ल्याएको’ बताए ।

“पूर्वराजाले ‘श्री ५’ लेख्न मिल्दैन, त्यो पाइँदैन पनि,” उनले भने, “यो काम संविधान र कानुनविपरीत हो । सरकारले यसबारे सोच्नुपर्छ । सरकारले आफ्नो धारणा के हो स्पष्ट पार्नुपर्छ ।”

किन त, संविधानमै नभएको ‘श्री ५’ लेखिएको ? पूर्वराजाका सचिवालयका एक अधिकारी भन्छन्, “राजा कहिल्यै पूर्व भन्ने हुँदैनन्, पहिले बुझिएन, पूर्व लेखियो । राजा कहिल्यै पूर्व हुँदैनन् भनेर श्री ५ लेख्न थालियो ।”