नेपाली हास्यव्यंग्य विधामा चट्याङ मास्टरको आफ्नै स्थान छ । छोटो तर चोटिलो व्यंग्य कविता लेखेर सबैलाई थर्कमान बनाउने चट्याङ मास्टर (कृष्णमुरारी गौतम)का दर्जनौँ पुस्तक प्रकाशित छन् । प्रस्तुत छ, गाईजात्राको सन्दर्भ पारेर गौतमसँग बाह्रखरीका राजेश खनालले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश :

गाईजात्रा गाईजात्राजस्तो छैन भनिन्छ नि ! तपाईंलाई पनि त्यस्तै लाग्छ ? 
हो पनि । आजभोलि गाईजात्रा गाईजात्राजस्तै छैन । जबकि, हामी गाईजात्रालाई एउटा महान् चाड र पर्वका रूपमा मनाउँथ्यौँ । त्यसबखत जुन कुरा ठाडै भन्न पाइन्थेन, त्यसलाई हास्य र व्यंग्यमा मिसाएर भन्नका खातिर यो दिन कुरेर बस्थ्यौँ । खास महत्त्व थियो गाईजात्रा हास्यव्यंग्य कार्यक्रमको । सत्ता र सरकारकै अगाडि घोचपेच गर्दा सबैले ‘वाह !’ भन्थे । त्यस बेलाका व्यंग्य चोट सुनिन्थ्यो पनि । त्यसअनुरूप सुधार पनि हुन्थ्यो ।

एक समय थियो, गाईजात्रामा भनिएका व्यंग्यवाण चेतनशील वर्गले ग्रहण गर्थे । मदनकृष्ण–हरिवंशले गरेको व्यंग्यले नीतिगत पक्षमा, प्रशासनजगत्मा सुनिन्थ्यो । आमदर्शकले त त्यो कति मन पराउँथे कति । अचेल त ३६५ दिन, २४सै घण्टा गाईजात्रा चलिरहेको छ । राजनीतिमा पनि । प्रशासनमा पनि । यस्तोमा के हास्यव्यंग्य लेख्ने !

कस्तो किसिमको गाईजात्रा होला यो ?
अब हेर्नुस् न, केपी ओलीले भ्रष्टाचार रोक्ने रे ! सुन्दै हाँसो उठ्ने कुरो । ज्योतिषीले अर्कोचोटि पनि प्रधानमन्त्री हुन्छस् भनिदिएको छ, त्यसैले प्रधानमन्त्री हुनुु नै छ । प्रधानमन्त्री हुने त देश र जनताको उन्नति प्रगतिका लागि न हो । ज्योतिषीले भन्यो भन्दैमा हो र ! देशका लागि, जनताका लागि मैले यो यो काम गर्छु भनेर कार्ययोजनासहित पो प्रधानमन्त्री हुनेले पदको दाबी गर्नुपर्ने होइन र ?

गाईजात्राको सांस्कृतिक महत्त्व त यथावत् छ नि !
गाईजात्राको आफ्नै सांस्कृतिक महत्त्व छ । यो हाम्रो धार्मिक–सांस्कृतिक पर्व हो भन्ने कुरो कसैबाट लुकेको छैन । तर, राजनीति गर्नेले राजनीतिसँगै संस्कृति, भाषा, साहित्य सबैतिर गाईजात्रा देखाइदिएपछि त छुट्ट्याउनै पो गाह्रो भएको छ, कुन दिन गाईजात्रा हो कुन दिन गाईजात्रा होइन । धन्न, यसको परम्परागत र सांस्कृतिक पक्षमाथि कसैले हमला गर्न सकेका छैनन् ।

जहाँसम्म गाईजात्राका अवसरमा भनिँदै आइएका जति पनि कुरा थिए, त्यसको दर्कार नै रहेन अब । त्यो नेताहरू आफैँले गर्दै हिँडे, भन्दै हिँडे । पोहोरको गाईजात्रा कार्यक्रममा नै हो, सिस्नुपानी नेपालले सबै नेता, कर्मचारी, लब्धप्रतिष्ठित व्यक्तिहरूलाई अगाडि राखेर प्रज्ञा भवनमा हास्यव्यंग्य सुनाएको । तर, तिनले त्यो सुने मात्रै । बाँकी क्यै गरेनन् । लाग्छ, गाईजात्राको उत्सुकतापूर्वक पर्खिने दिन मात्रै होइन, यसको महत्त्व र गरिमा पनि यिनले सिध्याइसके । किनभने, यिनले उद्योगधन्दा, कलकारखाना, कृषि व्यवसाय सबै सिध्याएका त थिए नै । एउटा गाईजात्रा बाँकी थियो, त्यो पनि सिध्याए ।

सांस्कृतिक रूप नै पनि सिध्याउँथे कि ?
त्यो त तिनले नबुझेर सिध्याउन नसकेका हुन् ! गाईजात्राको सांस्कृतिक पक्ष बडो गहिरो र गम्भीर छ । प्रताप मल्लदेखि जोडिएको इतिहास छ, गाईजात्राको । यसमा मनोविज्ञानका कुरा पनि जोडिएका छन् । मृत्यु भएको परिवारका व्यक्तिको सम्झना त गरिन्छ नै यो पर्वमा । त्यसबाहेक थोरै हास्यव्यंग्य मिसाएर घोचपेच पनि गरिन्छ । कतिपय कुरामा मनको भँडास पनि निकालिन्छ ।

प्रजातन्त्रमा त गाईजात्रा हास्यव्यंग्य झन् व्यापक हुनुपर्ने होइन ? 
(हाँसो) अहिले प्रजातन्त्र भनिन्छ । प्रजातन्त्रमा दलहरू हुन्छन् भनिन्छ । तर, आज पाँच/छवटा दलहरू एकै ठाउँमा जुटेका छन् । ठगबन्धन कि गठबन्धन के हो ! यस्तोमा सत्तापक्ष र प्रतिपक्ष भन्ने के नै रह्यो र । सबै दल एकै ठाउँमा गुटमुटिएपछि त्यो निर्दल भएन र ? त्यही निर्दलले दुःख दियो भनेर देशमा बहुदल ल्याएको होइन ? बहुदल–बहुदल सबै एकै ठाउँमा मिसिएपछि त त्यो निर्दल नै भयो नि । अनि, यस्ता निर्दलबाट जनताले के आस गर्ने ?

त्यति बेला दोष लगाउँदा राजालाई मात्रै दोष लगाउँदा पुग्थ्यो । अहिले त कतिवटा दललाई दोष लगाउनु ! दोष लगाउन पनि गाह्रो भइसक्यो । वास्तवमा, राजनीतिमा जिम्मेवार भन्ने नै कोही भएनन् । सबै बिग्रिएको नेताहरूले गर्दा हो ।

सबै बिग्रिएकोले व्यंग्य गर्न पनि गाह्रो भयो ?
उहिले यसो हल्का रूपमा घोचघाच गरेर केही भनेको भन्दै हामी हास्यव्यंग्य प्रस्तुत गर्दथ्यौँ । हास्यव्यंग्यको यस पर्वमा हाम्रो चाहना हुन्थ्यो, हामीले भनेका कुरा अगाडि सुन्न बसेकाहरूले गम्भीर रूपमा लिऊन् । र, लिन्थे पनि । मदनकृष्ण–हरिवंश यसका उदाहरण हुन् । तर, आज त जगल्टा समाएर पिठिउँमै हान्दा पनि केही हुँदैन तिनलाई ! चेतना नै नभएका नेता छन् । चेतना नै नभएका प्रशासक छन् । यस्तोमा के गाईजात्रा गर्ने ? के कल्पना गर्ने ? गाईजात्रा त तिनले नै गरिरहेका छन् । सबै पैसाका पछाडि लागिरहेका छन् । अब अहिलेका अर्थमन्त्री कसरी मन्त्रालयबाट निक्लिए अनि फेरि कसरी फर्किए ! पत्रपत्रिकाहरूबाट हामीले थाहा पाइरहेका नै छौँ । सबैजना गैरजिम्मेवार छन् ।

उता हेर्नुस्, काठमाडौंमा फोहोर उठेको छैन । जबकि, फेसबुकमा हेर्‍यो भने सबैको बुद्धि फुरेको देखिन्छ । बालेनले यस्तो गर्नुपर्छ, बालेनले उस्तो गर्नुपर्छ भन्नेहरूको लर्को छ । अब बालेन एक्लैले के गर्न सक्छन् ? जबकि, वडाध्यक्ष र सदस्यहरू कस्ता–कस्ता छन् लाइभ भिडियोमा सबैले देखेकै हुन् । सबैतिर विकृति नै विकृति । गाईजात्रा त तिनैले देखाएनन् र !

पहिलेजस्तो लेख्न छोडनुभएको छ । यिनै कारणले हास्यव्यंग्य लेखनप्रति वितृष्णा जागेको हो ?
पक्कै हो । वास्तवमा व्यंग्यवाण हान्नु भनेको वैकल्पिक दृष्टिकोण दिनु हो । घुमाउरो शब्दमा वैकल्पिक विचार प्रस्तुत गर्नु हो । तर, आजभोलि विचारको के नै अर्थ छ र ! आज यस्ता मानिस राजनीतिमा छन्, तिनलाई सम्झेर लेख्दा कलमको बेइज्जत होला भन्ने डर भयो । त्यसैले सरस्वतीको प्रेरणाबाट प्राप्त पवित्र लेखन यस्ता प्रवृत्तिका व्यक्तिहरूमाथि कसरी लेख्नु भनेरै पनि नलेखेको हुँ । फेरि, लेखेर सुध्रिने आस भए पो व्यंग्यका माध्यमबाट तिनलाई केही भन्नु । तिनमा सुध्रिने छाँट छैन । साँच्चै भन्ने हो भने गाली गर्न लायक पनि यिनको योग्यता छैन । राजनीति गर्ने नेता भनेको त्यो हो, जसले देशलाई अगाडि डोर्‍याउँछ । जसले देशलाई उन्नति–प्रगतिको बाटो देखाउँछ । यदाकदा त्यसमा कोही चुके भने हास्यव्यंग्यका माध्यमबाट व्यंग्यकारहरूले तिनलाई बाटो देखाउने प्रयास गर्छन् । तर, आज त्यो अवस्था ठ्याम्मै छैन ।

हास्यव्यंग्यको स्थिति खस्कँदै गएको हो त ?
त्यसो पनि होइन । त्यो भन्न मिल्दैन । हास्यव्यंग्य लेख्न अहिले पनि सकिन्छ । त्यसमा अहिले पनि लेखकहरू समर्थ छन् । लेखिरहेका पनि छन् । तर, व्यंग्यले दिने चेतना, वैकल्पिक दृष्टिकोण र विचारप्रति नेता र सरोकारवालाहरूको ध्यान छैन । त्यसैले गर्दा जाँगर नै लाग्दैन । मैले ‘मागने’ शीर्षकमा कविता लेखेको थिएँ । कविताले भन्छ–
मागने 
अब यस्तरी मागने 
विश्व थर्काइ मागने
जति देश र संस्था छन्
एउटै नछोडी मागने  
ऋण, दान, अनुदान 
जे मिल्छ त्यही मागने
माग्दा माग्दा धनी हामी
दिने बन्नेछ मागने ।

यो मैले व्यंग्य लेखेको हो । ए लौन, नमाग हौ, कति माग्छौ भन्नलाई घोचपेच गरेको हो । भइदियो के भने, नेताहरूका लागि यसले गणितको सूत्रको काम गर्‍यो । यो त नेताहरूलाई विदेशीसँग माग्न सिकाएजस्तो पो भयो । अनि त माग्या माग्यै छन् सरकारमा बस्नेहरू । यही कविताअनुसार मागेको मागेकै गरे । अमेरिकासँग मागे, भारतसँग मागे, चीनसँग मागे । मेरो व्यंग्यकवितालाई तिनले गणितको सूत्र बनाए र मागेको मागेकै गरे । हैट ! हामी व्यंग्य लेख्ने, तिनले त्यसलाई सुल्टो बुझेर त्यहीअनुसार काम गर्ने । विडम्बना ।

सबैभन्दा दुःखको कुरो के भने, ‘देश बनाउँछन्, समाज बनाउँछन्’ भनेर ल्याएका नेताले नै राज्यको हितविपरीत, जनताको हितविपरीत काम गरिरहेका छन् ।

हास्यव्यंग्य संसारको जुनसुकै ठाउँमा पनि फस्टाएको पाउनुहुन्छ । तर, नेपालमा नेताले हास्यव्यंग्य पनि सिध्याउन थालिसके । धन्न गाईजात्रा छ, नेपालीको एउटा सांस्कृतिक पर्व । एउटा समुदायबाट आएको चाड अहिले राष्ट्रिय चाडका रूपमा देशभरि मनाइँदै आएको छ । त्यसमा हामीले गर्व गर्नुपर्छ ।

गर्व गर्दागर्दै पनि धेरै कुरा हराएर गयो !
गाईजात्रामा गरिने सामाजिक महत्त्वका व्यंग्य हराएर मात्रै गएन, अपितु त्यसको महत्त्व पनि गुमेको छ । पहिले–पहिले ‘न्यायाधीशले घुस खायो’ भन्नु कडा व्यंग्य हुन्थ्यो । किनभने, न्यायाधीशको स्वच्छताले समाजमा ठूलो अर्थ राख्थ्यो । अहिले त घुसै खाइसके ! यस्तोमा अब के गर्ने भन्नुस् त ! केपी ओली प्रधानमन्त्री हुँदा भयानक व्यंग्य देखाए । उता भएका हेल्थपोस्टहरूमा हेल्थ असिस्टेन्ट छैनन् । यता उनले तीन सयवटा अस्पताल एकैचोटि उद्घाटन गरिदिए । योभन्दा ठूलो व्यंग्य अरू के हुन्छ ? अब त धरातलीय सत्य नै त्यस्तै भइदिएको छ, जसले व्यंग्यलाई पन्छाइदिएको छ । यथार्थ नै बांगो भइदिएपछि व्यंग्यमा बांगो कसरी भन्न सकिएला ।

भाषागत रूपमा पनि व्यंग्य लेख्न गाह्रो भएको हो ?
व्यंग्य लेख्दा प्रायः प्रयोग हुने शब्दहरू नै हराएर गएको छ । कतिपय ठेट र झर्रो शब्द लेख्नै पाइँदैन । कुरो घुमाएर भन्न खोज्दा धेरै ठेट शब्दहरूको आवश्यकता पर्दछ । तर, भाषा पनि प्रयोग गर्न नपाइने भयो ! त्यसैले व्यंग्य लेखनलाई चाहिने धेरै कुरा हराएर गएको छ । त्यस्तोमा कसरी लेख्ने व्यंग्य लेखकले ? शब्दको प्रतिबन्ध, अक्षर हराउनु, यी सबै कारणले व्यंग्य लेखन पनि सिद्धिँदै गएको छ भन्दा हुन्छ । राजाका विषयमा केही लेख्यो कि यो त राजावादी भनेर धुस्नै बनाउँछन् । आफ्नो लेखमा लेखकले ‘रोयल’ शब्द पनि लेख्न सक्दैन । ‘आज मैले रोयल खाना खाएँ’ लेख्दा पनि राजवादी भन्ने टिप्पणी आउन सक्छ । त्यसैले लेखन कठिन भएर गएको छ । व्यंग्यमा छड्के हानिन्छ नै । भोलि यिनले छड्के साहित्य नै पनि बन्द गरिदिन सक्छन् । यिनले के गर्छन् र के गर्दैनन् भन्ने ठेकान नै छैन । यिनलाई मध्यनजर राखेर नेपाल र नेपाली भाषा, संस्कृति, साहित्यबारे केही पनि बोल्न सकिन्न । यिनीहरू नेपाल र नेपालीको हितका लागि आएका नै हैनन् । यिनको व्यवहारबाट देशको माया नै देखिँदैन ।

पुराना हास्यव्यंग्य लेखक हराएर गए । नयाँ पनि नआउनुलाई कसरी हेर्नुहुन्छ ?
ठिक भन्नुभयो । हास्यव्यंग्य लेखक काठमाडौंभित्र पनि थिए, काठमाडौं बाहिर पनि उत्तिक्कै थिए । ऊ बेला सबैले तारन्तार लेखिरहेका पनि थिए । पत्रपत्रिकाले ठाउँ पनि दिएका थिए । तर, अहिले हराएको छ । यसको मूल कारण हो, राजनीतिक अस्थिरता । राजनीति गर्नेहरूको दिमाग नै अस्थिर भएकोले राजनीति स्थिर हुन सकेको छैन । वास्तवमा अस्थिर मनस्थिति भएकाहरूको झुन्डलाई हामी नेता भनिरहेका छौँ । जबकि, यिनीहरू नेता हैनन् । नेता भएको भए यिनले देश बनाइसक्थे । मेरो तीन क्लासमा पढ्ने नातिनीको कापी त्यति केरमेट गरिएको छैन, जति यिनले नेपालको संविधान केरमेट गरेका छन् । संविधान त त्यति मैलो भइसकेको छ भने देशको अवस्था आफैँ विचार गर्नुस् ।

अस्ति सुन्नुभयो प्रचण्डले भनेको, ‘यसपटक माओवादीले जितेन भने देश भयंकर खाल्डोमा जान्छ’ अरे ! बेतर्कका कुरा गर्छन् नेता आफैँ । वास्तवमा तिनलाई तर्क भनेकै थाहा छैन । अनि, आफैँ हास्यव्यंग्य बोल्दै हिँडछन् ।

मैले लेखेको एउटा व्यंग्य कविता सम्झना भयो–
यो देश कसको
जनताको
जनता कसको 
नेताको
नेता कसको 
पैसाको 
पैसा कसको 
विदेशीको
विदेशी कसको 
पैसाको !

त्यस्तै अर्को–
यो देश कसको
जनताको
जनता कसको 
नेताको
नेता कसको 
पैसाको 
पैसा कसको 
विदेशीको
यो देश कसको 
कसको कसको !

देशप्रति जिम्मेवार भएको मान्छे नै कोही भेटिएन भन्ने सन्दर्भमा मैले यो कविता लेखेको थिएँ । तर, आज त यही नै सत्य भएर गएको छ । कसैलाई देशप्रति मतलब छैन ।

यति बेला राजनीतिक व्यंग्य अप्ठेरोमा परेको छ । तथापि, व्यंग्य लेखकहरूले समाजका लागि, देशका लागि, जनताका लागि व्यंग्य लेख्दै जानुपर्छ ।