काठमाडौँ । पब्लिकेसन नेपालयले प्राचीन हिति प्रणालीमाथि लेखिएको पद्म सुन्दर जोशीको वृहत् अनुसन्धनात्मक कृति ‘हिति प्रणाली’ प्रकाशित गरेको छ । ललितपुर महानगरपालिकाले बुधबार आयोजना गरेको एक कार्यक्रममा काठमाडौं उपत्यकाका नगरप्रमुख, जनप्रतिनिधि,योजनाविद्, सम्पदा संरक्षण अभियानकर्ताका बिच‌ 'हिति प्रणाली'  पुस्तकको लोकार्पण गरिएको हो । कार्यक्रममा लेखक पद्मसुन्दर जोशीले ललितपुर महानगरका मेयर चिरीबाबु महर्जन र नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रतिष्ठान (नास्ट) का उपकुलपति सुनिल बाबु श्रेष्ठलाई पुस्तक हस्तान्तरण गरेका थिए । 

आधा शताव्दी अघिसम्म पनि नेपाल भनेर चिनिने काठमाडौं उपत्यका हालको जनसंख्या बिस्फोट हुनु अघिसम्म बास्तुकला र संस्कृतीको बिश्वस्तरको जिउंदो नमुना थियो । केही दशकयता खासगरी बि.सं २००७ सालको खुलापन पछि र अझ २०४६को परिवर्तन पछि योजनाबिहीन र अनियन्त्रित आप्रवासनसंगै यहाँका कलाकौशल र सम्पदाहरु उपेक्षामा परेक छन् । फलस्वरुप, तिनको यथोचित प्रर्बद्धन् त परै जाओस्, भएका सम्पदा पनि लोपोन्मुख अवस्थामा छन् । यसैक्रममा भत्किएको एउटा सुन्दर र कौशलपूर्ण सम्पदा हो हिति प्रणाली । हिति प्रणाली काठमाडौं उपत्यकाको एउटा अद्वितीय र सम्पन्न जल व्यवस्थापन प्रणाली हो । यो प्रणालीको सबैभन्दा पुरानो लिखित प्रमाण किराँत र लिच्छवी काल (झण्डै १७०० वर्ष पहिले) अङ्कित गरिएको पाइन्छ ।  

नेपाल भाषामा 'यि' को सम्बन्ध येंचु अर्थात सफा हुन्छ भने भोट-बर्मेली भाषामा 'ति' वा 'डि' को अर्थ पानी हुने र यसरी यितिको अर्थ सफा पानी भन्ने बुझिन्छ । उपत्यका वरीपरीका पहाडका भिरालो पाखाबाट तल झरेका किरातहरुसंग पानीको स्रोतको रुपमा मूल फुटेर बग्ने पानी सम्बन्धि ज्ञान थियो भने दक्षिणतिरबाट उपत्यका पसेका लिच्छवीहरुसित भूमिगत जल र ईनारको । हिति प्रणाली यी दुबै ज्ञानको सम्मिश्रणको उत्कृष्ट परिणामको रुपमा लिन सकिन्छ । मल्लकालका हितिहरुको कलात्मकता र प्राविधिक विशिष्टताले यस कालमा यी हितिहरु अरु परिष्कृत र व्यापक बनेको देखिन्छ । 

पानीको प्रमुख स्रोतको रुपमा प्रयोग गरिने हिति अर्थात ढुंगेधाराहरु आज लगभग नष्ट हुने अवस्थामा पुगेका छन्  । हुन त अझै पनि केही हितिहरु परिचालन मै छन्, तर धेरैजसो हितिप्रणालीका अवयवहरु नष्ट भइसकेका छन् । त्यसैले भएका हितिहरुको प्रबर्धन गर्नु र बिग्रन लागेकाहरुको संरक्षण गर्न ढीलै भइसकेकोछ । यसै कार्यमा टेवा पुगोस् भन्ने उद्देश्यले उपलव्ध सूचना र ज्ञानको संकलन गरी हिति प्रणालीको उद्गम, यसको प्राविधिक पक्ष, व्यवस्थापनका स्थापित पद्धत्तीहरु र हाल आएर हिति प्रणाली माथि भइरहेका व्यभिचारहरु र पुनर्निमाणका सम्भावनाहरुलाई समेटेर यो पुस्तक तयार पारिएको छ । 

पुस्तकका लेखक जोशी भन्छन् - 'आजको समयमा दिगो सहरी खानेपानी योजनाहरू डिजाइन गर्दा, हामी बीस वर्षको योजना बनाउँछौं; यदि धेरै महत्वाकांक्षी योजना छ भने तीस-वर्षे पनि होला ! आधुनिक जलविज्ञान र इन्जिनियरिङले त्यो भन्दा बढी कल्पना गर्न सक्दैन तर हाम्रो हिति प्रणाली भने एउटा ऐतिहासिक प्राविधिक चमत्कार नै हो, किनभने यसले झण्डै दुई हजार वर्षदेखि पानीको बहाव व्यवस्थापन गरेको छ । हिति प्रणाली, भावी पिंढी र संसारको सबैभन्दा आधुनिक प्रविधिको लागि पनि अकल्पनीय उदाहरण हो ।'

कार्यक्रममा बोल्दै ललितपुर महानगरपालिकाका मेयर चिरीबाबु‌‌ महर्जनले हिति सम्बन्धी पुस्तक प्रकाशित हुँदा सबैभन्दा खुसी आफू हुने बताए ।