काठमाडौं । हनुमानढोका दरबार क्षेत्रको मूल ढोकैमा नौतले दरबारको पुनर्निर्माणका लागि घेरबार गरिएको छ । भित्र छिर्दा त्यहाँ रहेका अरु मन्दिरहरुमा पनि सात वर्षदेखि काठको टेको लगाएर राखिएका छन् । टेकोकै भरमा अहिले ती मन्दिरहरुको अस्तित्व पनि कायमै छ ।

वसन्तपुरका काजीराम श्रेष्ठका अनुसार हनुमानढोकाका सम्पदाहरु (मन्दिर) मा महानगरले ध्यान नदिँदा दिनप्रतिदिन जीर्ण हुँदै गएका छन् । "यहाँ आएका पर्यटकले ढल्न लागेका सम्पदा हेरेर फर्किने गरेका छन् । वसन्तपुर आफैंमा विश्वमै छाएको नेपाली पहिचान हो,” उनले भने, "नेताहरु सयौँ प्रतिबद्धता लिएर जनतामाझ पुग्छन् । जितेपछि आफ्ना वाचा पूरा गर्दैनन् । अहिले मेयर'साबलाई नवनिर्मित संरचना शिलान्यास गर्न भ्याइनभ्याइ छ ।”

काठमाडौं महानगरपालिकाका मेयर विद्यासुन्दर शाक्यका चुनावी प्रतिबद्धतामा पनि ऐतिहासिक महत्त्व बोकेका सम्पदाको पुननिर्माण प्रक्रिया अगाडि बढाउने भनेर प्राथमिकतामै राखेका थिए । अझ उनको प्रतिबद्धता नम्बर १६ मा लेखिएको छ, "स्वयम्भू, बौद्ध, पशुपति, वसन्तपुरलगायतका धार्मिक, सांस्कृतिक, पुरातात्त्विक पर्यटकीय महत्त्वका सम्पदा क्षेत्रको विकास र प्रवर्द्धनका लागि विशेष योजना बनाएर काम सुरु गर्ने ।"

मेयर शाक्यको यो प्रतिबद्धता कागजमै मात्रै सीमित रह्‍यो । वसन्तपुर क्षेत्रका ऐतिहासिक, धार्मिक परम्परागत महत्त्व बोकेका मन्दिरको भग्नावशेष अवस्था हेर्दा मेयरलाई गिज्याएझैं देख्न सकिन्छ । स्थानीय बासिन्दा पनि ऐतिहासिक सम्पदाप्रति महानगरले चासो नदेखाएको आरोप लगाउँछन् ।

स्थानीय गणपतिलाल श्रेष्ठ हनुमानढोका दरबार क्षेत्रलाई जीवन्त संग्रहालय भएको बताउँछन् । सम्पदाहरु जीर्ण बन्दै गएकाले भोलि अस्तित्व नै मेटिने हो कि भन्ने चिन्ता रहेको उनी बताउँछन् । यस्तै जीवित देवी कुमारीको बासस्थान पनि जीर्ण बन्दै गएको छ । यसलाई मर्मत तथा पुनर्निर्माणमा पनि महानगर उदासिन रहेको श्रेष्ठको आरोप छ । उनले महानगरको उदासिन कायमै रहे कुमारीको बासस्थान भत्कने डर रहेको पनि बताए । "विश्व सम्पदामा सूचीकृत, पुरातात्त्विक, मौलिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक तथा धार्मिक परम्परागत महत्त्वलाई उपेक्षा गरिएको छ,” उनले भने ।

ऐतिहासिक सम्पदा पुननिर्माणमा महानगर चुकिरहेको उनी बताउँछन् । "महानगरका १९,२०,२३,२४ वडामा फैलिएको यस क्षेत्रका ऐतिहासिक प्राचीन मठ मन्दिर जिर्णोद्वार, पुनर्निर्माण संरक्षण र व्यवस्थापन गर्ने प्रतिबद्धता महानगरले जनाएको थियो । केही कामले गति लिए," उनले भने, "स्थानीयको चाहनाअनुरुपको व्यवस्थापन मिलाउन महानगर चुकिरहेको छ । जोगिनुपर्ने सम्पदा नष्ट हुने खतरामा छन् ।”

मेयर शाक्यले चुनावताका महानगरमा विकासका लागि भन्दै १०१ बुँदे प्रतिबद्धता सार्वजनिक गरेका थिए । ती प्रतिबद्धता मध्ये ७७ नम्बरमा "महानगरभित्रका धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक, पुरातात्त्विक र पर्यटकीय क्षेत्रलाई जोड्ने सम्पदामार्गको पूर्वघोषित कार्यक्रममा आवश्यक परिमार्जन गरी भ्रमण प्याकेजसहित दक्ष पथप्रदर्शकसहितको सुविधासम्पन्न टुरिस्ट बस सञ्‍चालन गर्ने," उल्लेख छ ।

वसन्तपुरको अहिलेको अवस्था भने पर्यटकलाई घुमाउन मिल्ने त छैन त्यहाँ रहेका जीर्ण र टेकोकै भरमा आफ्नो अस्तित्व जोगाइरहेका सम्पदाहरुले तत्काल पुनर्निर्माण आवश्यक रहेको जनाउ दिइरहेका छन् । 

वसन्तपुरको सुरक्षाका लागि कैयौंपटक महानगरसँग गुहार मागेको तर वास्ता नगरेको स्थानीय बताउँछन् । "साँझ र रातिमा अपराधिक गतिविधि बढ्न सक्ने अवस्था छ । मूर्ति चोरी, फुटपाथ पसल, फोहोर फाल्ने थलो, अव्यवस्थित पार्किङ, खुला सवारी आवतजावत, थुप्रै समस्या तेर्सिएका छन्," गणपतिलाल भन्छन् । महानगरअन्तर्गत गठित हनुमानढोका दरबार क्षेत्र संरक्षण कार्यक्रमको मूल समिति अध्यक्ष पनि मेयर शाक्य हुने प्रावधान छन् । वसन्तपुर क्षेत्र सुधारका लागि शाक्यको चासो भने देखिएको छैन ।

काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणले भने गति लिँदै छ । यद्यपि हिजोदेखि यसको पुनर्निर्माण काठअभावमा पुन: रोकिएको छ । ‘‘माजु देग, त्रैलोक्य नारायण मन्दिरको महत्त्व पनि उत्तिकै छ । यी पुरातात्त्विक महत्त्वका मन्दिर पुनर्निर्माण पनि हुन सकेका छैनन्,” श्रेष्ठ भन्छन्, ‘‘वसन्तपुरका माजु देग, त्रैलोक्य नारायण मन्दिर जहाँ इन्द्रजात्रामा दश अवतार देखाउने गरिन्छ, यी सम्पदा नासिएर जाने डर छ ।” 

वसन्तपुर क्षेत्र हेरचाह अड्डाका अनुसार वसन्तपुर क्षेत्रका सम्पदा पुनर्निर्माणमा कोरोना महामारीका कारण ढिला भएको छ । अड्डाकी सूचना अधिकारी मायादेवी अर्यालले अहिले पुनर्निर्माणको काम तीव्र रुपमा अघि बढिरहेको छ । अहिले वसन्तपुरमा रहेको नौतले दरबार, काष्ठमण्डप, माजुदेवल मन्दिर पुनर्निर्माण भइरहेको उनले बताइन् । 

"नौतले दरबार चिनियाँ कम्पनीको अनुदान सहयोगमा पुनर्निर्माण हुँदै छ,” उनले भनिन् । यस क्षेत्रमा यहाँ ७० सम्पदा छन् ।

अर्यालका अनुसार २०७२ सालको भूकम्पले वसन्तपुर क्षेत्रका १२ सम्पदामा मात्र क्षति पुर्‍याएको थिएन भने ५८ सम्पदामा क्षति पुगेको थियो । अहिले पुननिर्माण भइरहेका सम्पदाको काम नसक्दै अरुको पुनर्निर्माण गर्न सकिने अवस्था नरहेको उनले बताइन् ।

कोरोना महामारीका कारण नौतले दरबार पुनर्निर्माणमा ढिलाइ भएको छ । अड्डाका अनुसार नौतले दरबार सन् २०२२ सम्ममा सक्ने गरी सम्झौता भएको छ । "गद्दी बैठक पुनर्निर्माण सकेर सर्वसाधारणका लागि खुला गरिएको छ," सूचना अधिकारी अर्याल भन्छिन्, "अड्डा हनुमानढोका दरबार क्षेत्रभित्रका क्षति पुगेका संरचना निर्माणमा जुटेको छ ।”

काठमाडौं महानगरपालिकाका प्रवक्ता ईश्वरमान डंगोल वसन्तपुर दरबार क्षेत्रका विषयमा आफूहरु गम्भीर रहेको दाबी गर्छन् । वसन्तपुरका सम्पदा पुनर्निर्माण गर्न महानगरले विभिन्न योजना बनाउँदै आएको उनले बताए । उनी भन्छन्, "सबै काम एकैपटक गर्न सकिँदैन । मन्दिरको ऐतिहासिक, धार्मिक, सांस्कृतिक महत्त्व हुन्छ । यसको अस्तित्व रहने गरी पुनर्निर्माण गर्नुपर्छ ।"