काठमाडौं । भूकम्पपछि जीर्ण बनेको काठमाडौंको रानीपोखरी झन्डै साढे ५ वर्षपछि पुनर्निर्माण भयो । गत कात्तिक ५ गते राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीले रानीपोखरीको उद्घाटन गरिन् । निकै तामझामसहित उद्घाटन गरिएको रानीपोखरी आकर्षक पनि देखिन्थ्यो । 

तर झन्डै दुई महिनापछि त्यही सुन्दर रानीपोखरी लेउ जमेर कुरुप बन्न थालेको छ । रानीपोखरीमा अहिले लेउसँगै झार  उम्रिएर फोहोर देखिन्छ । पानीमा नाइट्रोजन र फोस्फरसको मात्रा बढी भएर पोखरी लेउले ढाकिएको छ । पोखरीबाट पानी निष्काशन हुने संरचना बनाइएको छैन । यद्यपि बाहिरको पानी भने पोखरीमा ल्याउने संरचना बनाइएको छ । पोखरीमा नाइट्रोजन र फोस्फरसकै मात्रा बढी हुँदा त्यहाँका जलचरको अस्तित्व पनि समाप्त हुने अवस्था आएको सम्पदा संरक्षण अभियन्ता प्रकाश अमात्य बताउँछन् ।

पछिल्लो समय सहरीकरण बढेसँगै रानीपोखरीमा पानी भर्न चुनौती थपिएको उनको भनाइ छ । अमात्यका अनुसार रानीपोखरीमा वाग्मती र सुन्दरीजलको पानी भर्न थालिएको छ । यस्तै दुईवटा डिप बोरिङबाट पानी खसालिन्छ । ‘‘रानीपोखरीमा पहिले बाहिरी पानी भर्नु पर्दैनथियो,’’ उनले भने, ‘‘पोखरीभित्रकै इनारहरूबाट पानी रसाउँथ्यो । बर्खाको पानी भरीभराउ हुन्थ्यो । जाडोमा पानी घट्थ्यो । माछालगायत अन्य जलप्राणी सजिलैसँग बाँच्‍न पाउने वातावरण थियो । लेउजति सबै माछा र जलप्राणीले खान्थे । वरिपरि खुला ठाउँ भएकाले पानी धेरै सोस्दैन्थ्यो । सजिलैसँग चलायमान हुन्थ्यो । पोखरीभरी पानी भरिभराउ हुन्थ्यो । तर अहिले अवस्था फेरियो ।’’

पुनर्निर्माणको सुरुमा पोखरीको मौलिकतालाई बिगार्न खोजिएको भन्दै विवाद भएको थियो । चौतर्फी विवाद बढेपछि २०७४ पुस १३ गते काठमाडौं महानगरपालिका, राष्ट्रिय पुनर्निर्माण प्राधिकरण र पुरातत्त्व विभाग समेतको संयुक्त बैठकले अध्ययन समिति बनाएको थियो । सोही समितिको प्रतिवेदनमा टेकेर २०७५ फागुनदेखि पुनर्निर्माण गर्दा पोखरीले मौलिकता पाएको थियो ।

‘‘उतिखेरै भनिएको थियो पोखरी भनेको पानी हो,’’ अमात्य भन्छन्, ‘‘पोखरीमा पानी चलायमान हुन सकेन भने पोखरीको के औचित्य ?’’ अहिले पोखरीको पानीमा लेउ लागेर हरियो देख्‍न सकिन्छ । पानी दूषित देखिन्छ ।

पुनर्निर्माण प्राधिकरणका अनुसार पोखरी पुनर्निर्माणमा झन्डै दुई वर्ष समय लाग्यो । उसो त भूकम्पले क्षति पुगेको ५ वर्ष ५ महिनामा पोखरी प्राधिकरणकै नेतृत्वमा पुनर्जीवित भएको हो । पोखरी पुनर्निर्माणका लागि मात्रै ९ करोड ५४ लाख र मन्दिर तथा वरिपरिको सौन्दर्यकरणका लागि करिब १५ करोड गरी झन्डै २५ करोड रुपैयाँ खर्च भएको छ । प्रताप मल्लले आफ्ना छोरा चक्रवर्तिन्द्र मल्लका नाममा १७२५ सालमा रानीपोखरी बनाएका थिए ।

‘प्राकृतिक रुपमा पानी भरिनुपर्छ, कृत्रिम होइन’
सम्पदा संरक्षण अभियन्ताले पोखरीमा डिप बोरिङको पानी नखसाल्न सुझाव दिए पनि बोरिङकै पानी खसालिएको छ । यसो हुँदा पनि पोखरीमा लेउ जमेर दुर्गन्ध फैलिने अवस्था आएको सम्पदा संरक्षणकर्मीहरु बताउँछन् । 

‘‘डिप बोरिङबाट पानी खसालिन्छ भने, पोखरी हुनुको के अर्थ ? पानी त खसालिन्छ, तर पानीलाई चलायमान हुने ठाउँ खोई ?’’ सम्पदा संरक्षण अभियन्ता आलोकसिद्धि तुलाधरको प्रश्‍न छ । पोखरीमा प्राकृतिक रुपमा पानी संकलन गर्नुपर्ने तुलाधरको सुझाव छ । उनले कृत्रिम रुपमा नभई वर्षाको पानी संकलन गर्नुपर्ने बताउँछन् । ‘‘वर्षा हुँदा छतबाट खस्ने पानीलाई रानीपोखरीमा जाने व्यवस्था गर्नुपर्छ, बर्खामा त्यसै पनि आकाशे पानीले भरिन्छ ।’’ भल पनि पोखरीमा जाने बनाउनुपर्ने उनको तर्क छ । पोखरीको पानीले हिटि, इनारलाई ‘रिचार्ज’ गर्छ । ‘‘मुख्य योजनाको काम अगाडि बढाइएन । डिप बोरिङलाई सजिलो मानेर त्यही बाटो अपनाइदा यस्तो समस्या बल्झियो,’’ उनले भने ।
‘माछा नमारेको भए अहिले लेउ लाग्दैनथ्यो’
परम्परागत पोखरी निर्माणविद् र सम्पदा संरक्षण अभियन्ता पोखरीमा हरियो लेउ लागेको पानी सफा बनाउन माछा राख्नुपर्ने तर्क गर्छन् । माछा राख्‍दा लेउजति सबै खान्छ । माछालाई अक्सिजन पनि चाहिँने हुँदा फोस्फोरस र नाइट्रोजन नामक तत्त्व घट्दै जान्छ । यसले गर्दा पानी सफा हुन्छ । लेउ पनि नलाग्ने विज्ञहरु बताउँछन् ।

अध्ययन समितिले बनाएको प्रतिवेदनअनुसार पोखरी बनाउन भक्तपुरबाट दक्ष कालिगड ल्याइएको थियो । परम्पराअनुसार भक्तपुरका कालिगडले बनाउँदा पानी अडिन्छ भन्ने मान्यता छ, कालिगडले सोहीअनुसार परम्परागत र आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गर्दै रानीपोखरी पुनर्निर्माण सकाएका थिए । गत कात्तिक ५ गते राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीले पोखरीको उद्घाटन गरेकी थिइन् ।