काठमाडौं । जनयुद्ध गणतन्त्रका लागि कोशेढुंगा हो । आँधी–तुफान हो । गणतन्त्रकै लागि कैयौँ जवानहरूले ज्यान तेजेका छन् । अग्निमा चरु होमेझैँ जीवन आहुती दिएका छन् ।
माओवादी आन्दोलन जंगलको डढेलोझैँ मुलुकव्यापी फैलिइरहँदा कैयौँ किशोरकिशोरी पनि जनमुक्ति सेनामा भर्ती भए ।

उमेरको कुनै छेकवार लागेन । परिवर्तनका लागि काँधमा राइफल बोके । अहिले त्यसको फल सीमित नेताहरूको पोल्टामा परेको भन्दै पूर्वमाओवादी लडाकुहरू आन्दोलित छन् । र, राज्यसँग दुवै हात थापेर आफ्नो अधिकार मागिरहेका छन् । कहिले मुख्यालय कब्जा गर्छन्, कहिले हक स्थापित गर्न टाउकामा लाठी थाप्छन् । केहीले त हार मान्नु भएर आत्महत्याको बाटोसमेत रोजे ।

सत्तामा आसीन र राज्यको उपल्लो तहमा पुगेकाहरू भन्दैछन्– अधिकार प्राप्तिको सङ्घर्षका दिन सकिए । समृद्धि र विकासको युगको सूत्रपात भयो ।

तर, अयोग्य भनी घर फर्काइएका पूर्व बालसैन्य, जनमुक्ति सेनाका लडाकुहरू भन्छन्– “लडाइँ अझै बाँकी छ । सङ्घर्षको बाटो अझै टुङ्गिइसकेको छैन । यही परिस्थिति रहिरह्यो भने बन्दुक उठाउने दिन टाढा छैन ।”

यस्तैमध्येका एक हुन्– कुलप्रसाद भट्टराई उर्फ ‘कुसम’ । १७ वर्षको उमेरसम्म उनको कथा अलग्गै थियो । कालिकोट मेहेलमुडीका भट्टराईको मगजमा पनि जनयुद्धको रापताप चढ्यो । किशोर उमेर पार नहुँदै २०५८ सालमा उनी माओवादी आन्दोलनको हिस्सा बने । युद्धका किस्सा बने ।

जनमिलिसिया हुँदै माओवादीमा प्रवेश गरेका भट्टराई तत्कालै जनमुक्ति सेना बनाइए । प्लाटुन कमान्डर भइहाले । अर्घाखाँची सदरमुकाम सन्धीखर्क, म्याग्दी सदमुकाम बेनी, बर्दियाको बेलासपुर, कैलालीको आमखैया, भजनी, जुम्लाको खलङ्गा भिडन्तमा फर्स्र्ट एसल्टमा राइफल पड्काएका भट्टराई कालीकोटको पिली आक्रमणमा समेत सहभागी भए । र, त्यही भीडन्तमा उनको शरीर बम–बारुदले चाल्नो बन्यो । त्यही छिद्र उनको लागि ‘दुःस्वप्न’ बन्न पुगेको छ ।

बन्दुकदेखि विषसम्म !
परिवर्तनको रुमानी सपना मन–मस्तिष्कमा सजाएका भट्टराई यतिबेला जीवन र मरणको दोसाँधमा छन् । गणतन्त्र ल्याउन बम–बारुदको मुस्लोभित्र होमिएका भट्टराईको उपचार गर्दा–गर्दा जायजेथा सकियो । झन्डै सात लाख रूपैयाँ ऋण लाग्यो । तैपनि शरीर सद्दे भएन । सरकारले पनि उपचारमा कुनै सहायता गरेन । यही पीरले उनले आत्महत्याको बाटो रोजे । र, जनयुद्धका सैन्य कमान्डर र वर्तमान गृहमन्त्री रामबहादुर थापा ‘बादल’ कै समीपमा विष पिएर मृत्युको प्रयास गरे । ५ मंसिर अर्थात् विस्तृत शान्ति–सम्झौताको १२ वर्ष पुगेकै दिन उनले झन्डै आफ्नो ज्यान लिए ।

उच्च सुरक्षा घेराकै अघिल्तिर विष खाएकाले उनी मृत्युबाट त जोगिए । तर, भविष्य जोगिएको छैन । छर्राको पीडा पन्छिएको छैन । 

सात लाख ऋणले उठीबास लगाउने तयारी गरिरहँदा परिवारको थाप्लोमा अर्को समस्या आइलागेको छ– भट्टराईको प्राण–रक्षा कसरी गर्ने ? जीवन कसरी जोगाउने ?

पोहोरमात्रै बिहे गरेकी २३ वर्षकी श्रीमती सरिता छिनछिनमा बेहोस हुन्छिन् । ‘पति कहिले निको हुन्छन् ?’ भन्दै बर्बराइरहन्छिन् । कालिकोटमै रहेका उनका बाबुआमालाई थाहासम्म दिएको छैन । भाइको टीठलाग्दो अवस्थाको साक्षी बस्नुपरेकामा दाजु हंशराजको पनि होसहवास उडेको छ । युद्धको अवशेषले परिवारलाई विघटनको दिशातिर हुर्याउला कि भन्ने चिन्ता त छँदैछ ।

योग्यदेखि अयोग्यसम्म 
अयोग्य लडाकुहरूको नेतृत्व गर्दै आएका लेनिन विष्ट भन्छन्– “जनयुद्ध एउटा उभार थियो । त्यतिबेला योग्य–अयोग्यको कुनै हरहिसाब थिएन । किशोरदेखि प्रौढसम्मले तत्कालीन सरकारविरुद्ध हतियार उठाए ।”

तर, जनयुद्ध लड्न योग्य भएकाहरूमध्ये अनमिनले २ हजार ९ सय ७३ लाई नाबालिग र एक हजार ३५ जनालाई युद्धविरामपछि भर्ना भएको भन्दै अयोग्य ठहर्याइदियो ।
‘कुसम’ पनि त्यसमै परे । अयोग्य हुनुको पीडा, शरीरभरि छर्राको जलन दुवै आफ्नै थाप्लोमा पर्यो । “उहाँ उपचार गर्दागर्दा हार मान्नु भइसक्नुभएको थियो । अहिले पनि उपचारकै लागि आउनुभएको थियो । तर, पैसा सकिएपछि उहाँ विकल्पहीन बन्नुभएको हो,” लेनिन भन्छन् ।

सरकारले ‘अयोग्य’ भनेर फर्काइदिएपछि उनी घर जानसमेत सकेनन् । सामाजिक पुनस्र्थापना उनका लागि आकाशको फलझैँ अप्राप्य भयो । एकातिर सरकारको व्यवहार, अर्कोतिर आफ्नै शरीरको अवस्था ! दुवैले उनलाई कमजोर बनाउँदै लग्यो । 

“त्यसैले विष सेवनको बाटो रोजे । हिजो जनयुद्धको नेतृत्व गरेको र आजको सरकारको नेतृत्व गरिरहेकाहरूका लागि लाजमर्दो कुरा हो,” लेनिन थप्छन् ।

सरकारले थमाएको ‘अयोग्य’को ट्याग र जनयुद्धले थमाएको ‘छर्रा’ सहनुभन्दा मर्नु नै निको लाग्यो उनलाई । परिवर्तनको निकै निराशाजनक पाटो हो यो । लेनिनका अनुसार यस्तो बाटो रोज्ने भट्टराई एक्ला हैनन्, छैनन् । सात जनाले मृत्युको बाटो रोजिसके ।

‘आत्मघाती बन्न सक्छन् पूर्वलडाकु !’
गृहमन्त्रीकै अगाडि विष सेवन गरेकाले भट्टराईको जीवन तत्कालका लागि जोगियो । वीर अस्पतालका चिकित्सकका अनुसार उनी ‘खतरामुक्त’ छन् । तर, उनको जीवनबाट खतरा कहाँ टरेको छ र ! अस्पतालको शैय्याबाट बाहिर निस्कनेबित्तिकै शरीरका छर्राले भन्दा ऋणले ज्यादा पिरोल्ने छ ।

“अतः सरकारले बेलैमा बर्गिगमित र अयोग्य भनिएका लडाकुका बारेमा सोचविचार गर्नुपर्छ,” लेनिनको सुझाव छ । अयोग्य लडाकुहरू सरकारको सुरक्षा चुनौती बन्न सक्नेतर्फ पनि ध्यानकर्षण गराउँछन्– “आफैँ मर्न तयार हुनेहरू भोलि कुनै संदिग्ध, आपराधिक समूहको नेतृत्व गरिरहेकाहरूको सम्पर्कमा पुगे भने के हुन्छ ? सरकारले बेलैमा सोचोस् !”

बहिर्गमित लडाकुका मागका बारेमा सरकार गम्भीर हुन र जयुद्धका घाइते, अपाङ्गता भएकाहरूको अभिभावकत्व ग्रहण गर्न पनि सरकारको ध्यानाकर्षण गराउँछन् लेनिन ।