कोलाहल, व्यस्तता र भीडभाडबीच पनि काठमाडौंमा एकान्त बस्तीहरू भेटिन्छन् । त्यस्तै हल्लाखल्लाविहीन बस्तीमा भेटिन्छन् चर्चित आख्यानकार डा. ध्रुवचन्द्र गौतम । एकान्तमा घोत्लिइरहनु र गहन लेखनमा दत्तचित्त देखिनु उनको लेखकीय विशेषता हो । औपन्यासिक चरित्र नै हो त्यो उनको ।

नेपाली साहित्यमा नौला–नौला बान्की र विषयका आख्यान सिर्जना गर्ने बेजोड साहित्यकार हुन् उनी । उमेरले सात दशक शरद् छिचोलिसक्दा पनि उनको लेखनमा उस्तै यौवनता र नवीनता झल्किन्छ । कल्पनाशीलता र तिलस्मी लेखनमा उनी आजपर्यन्त अरबी घोडाकै गतिमा छन् ।

भदौ सकिँदा नसकिँदै मैले उनलाई आग्रह गरेको थिएँ, “लेखनका विषयमा केही कुराकानी गर्नु छ, समय मिलाइदिनुहुन्छ कि ?”

“कुराकानीका लागि बाँकी केही विषय होलान् र ?” यसो भनेर उनी हाँसेका थिए ।

उनको जवाफको यो शैली पुरानै थियो । 

उनी बेलाबखत भन्छन्, “नियमित लेख्ने मानिसहरूसँग भन्ने र बोल्नुपर्ने कुराहरू के नै हुन्छन् र ? आफ्ना कुराहरू त उसले विभिन्न लेखमार्फत प्रकट गरिरहेकै हुन्छ नि !”

हुन पनि उनी लेखहरूमार्फत सधैं आफूलाई पस्किरहेका हुन्छन् ।

तर, पछिल्लो समय उनी अखबारी लेखनमा त्यति सक्रिय छैनन् ।

 

केही दिनपछि–

गौतमसँग मेरो कुराकानी भयो । ०२० को दशकदेखि नै साहित्य साधना र लेखनमा सक्रिय गौतम आफैंले आग्रह गरे, “यस पटक ‘कट्टेल सरको चोटपटक’ कृतिमा आधारित भएरै कुरा गरौँ । त्यसो गर्दा उपयुक्त होला ।”

फुरुंग देखिए उनी । 

 

० ० ०

 

०३६ सालको जनमत संग्रहपछि मुलुकमा धेरथोर परिवर्तन देखा परेको थियो । समाजमा राजनीतिको चेतना स्तर फराकिलो बन्दै थियो ।

तर, त्यसको स्थूल स्वरूप समाजमा विम्बित थिएन । दबिएको र खुम्चिएको वर्गको आयतन अझ विस्तृत बन्दै थियो । 

गौतम अध्यापन गर्थे उतिबेला । लेखन र शिक्षण समान गतिमै अघि बढिरहेकाले त्यही विषयवस्तुमा आधारित भएर उपन्यास लेख्ने हुटुहुटी बढिरहेको थियो उनमा ।

उनले केही प्राध्यापकहरूलाई सोही कुरा सुनाए, “शिक्षकको कथा–व्यथा समेटिएको उपन्यासको कल्पना छ मसँग । लेख्दा कसो होला ?”

प्राध्यापकहरूसँग पनि आ–आफ्ना अनुभूति साटासाट भयो ।

त्यतिबेला उनको उपन्यासमा मानवीय पक्ष ज्यादा विम्बित हुन्थ्यो । जीवनमा अस्तित्वको प्रश्न, प्रेम र त्यसबाट उत्पन्न विस्मयको स्थूल वर्णन उनको औपन्यासिकताको विशेषता नै बन्न पुगेको थियो । त्यसका अतिरिक्त प्रेमजन्य विकृति र विसंगति, विवाहित र अविवाहित नारी मनस्थिति सादृश्य व्याख्या उपन्यासमा देखिन्थ्यो ।

‘अन्त्यपछि (२०२४)’, ‘बालुवामाथि (२०२८)’, ‘डापी (२०३३)’ उपन्यासमा ती अभिव्यक्त भएका छन् ।

उपन्यासमा आर्थिक अभावबाट उत्पन्न समस्या, बेरोजगारी र त्यसबाट सिर्जित अन्य सामाजिक समस्या, रहस्यात्मकता, सहरिया दुष्प्रवृत्ति, यौनजन्य समस्या आदि अनेकानेक विषयवस्तुको मार्मिक अभिव्यञ्जना पाइने कारण ३० को दशकमै उनी आख्यान जगत्कै ‘ध्रुवतारा’ बनिसकेका थिए ।

र, यस्तै सशक्त अभिव्यक्ति थियो– ‘कट्टेल सरको चोटपटक ।’

त्यसो त विम्बमा वासुदेव कट्टेल  ध्रुवचन्द्र आफैं पनि हुन् । २८ वर्षे शिक्षण दौरानमा उनले नजिकबाट भोगेका समस्या हुन् ती । कक्षाकोठाभित्र चक र खरी घोट्दाको पीडा होस् या रातोदिन मेहनत गर्दा पनि अरुभन्दा निन्न स्तरको जीवन जिउनुको व्यथा– यी सबैले उनलाई कुनै न कुनै कोणबाट उपन्यास लेख्न घोचिरह्यो ।

उनी भन्छन्, “आजको शिक्षकको अवस्था के छ त्यो त म जान्दिनँ तर मेरो पालाका शिक्षकहरूको आर्थिक–सामाजिक अवस्था निम्नमध्यम वर्गीय नै हो, उपन्यासमा त्यही दुःख र करुणा दुरुस्तै उतारिएको छ ।”

“बाहिर सुट–टाई लगाएर हिँडेका तर आफूभित्र अत्यन्त निम्छरो जीवन बाँचिरहेका शिक्षकहरूको मनोदशा र उनीहरूको दूरावस्था नै उपन्यास लेखनको मूल स्रोत हो मेरो,” उनले उपन्यासको रचनागर्भबारे प्रष्ट्याए ।

वास्तवमै उनले आफ्नै जीवनको अन्तन्तै नजिक बसेर, आफैं भुक्तभोगी बनेर लेखेको कृति हो ‘कट्टेल सरको चोटपटक ।’

त्यसो त हरेक कृतिमा लेखक कुनै न कुनै कोणबाट जोडिएकै हुन्छ, मिसिएकै हुन्छ ऊ । र त, उनी भन्छन्, “कट्टेल सरको चोटपटक’ एउटा शिक्षकको जिन्दगी हो, जुन अनुभव र भोगाइ मेरो आफ्नो भोगाइ पनि हो । र, आज पनि मलाई मेरो जीवनको छेउछाउमा तिनै कट्टेल सर उभिएजस्तो लाग्छ ।”

कालोपाटीमा सेतो खरी घोटेर उसले कयौंको भाग्य उजिल्याएको हुन्छ तर ऊ आफ्नैको भने घरको चुल्हो मुस्किलले जलिरहेको हुन्छ । आधा पेटमै छाक गुजार्नु उसको बाध्यता बनेको हुन्छ । 

उनका वरिपरि अरू थुप्रै शिक्षक साथीहरू थिए । उपन्यास लेखनपूर्व उनले तिनीहरूका जीवन पनि नजिकबाट नियाले । उपन्यासको विषयवस्तुको जोहो गर्न घण्टौँ कक्षा कोेठामा घोत्लिएका छन् रे उनी । शिक्षक–विद्यार्थीको मनोभावको गहिराइसम्म पुग्न र शिक्षकको मनोसामाजिक समस्या बुझ्न अनेक कठिनाइ झेलेकाले होला, उनलाई ‘कट्टेल सरको चोटपटक’ नै आफ्नो अब्बल कृति लाग्छ ।

“आफूले लेखेका सबै कृतिहरूको उत्तिकै माया लाग्छ । तर पनि आफ्नै जीवन जोडिएकाले होला, कट्टेल सरको चोटपटक’ निकै प्रिय लाग्छ । पाना–पानामा आफूलाई भेट्टाउँछु म,” उनी अगाडि थप्छन् ।

 

० ० ०

 

०३७ सालमा उपन्यास बजारमा आएपछि त्यसले चौतर्फी प्रशंसा पायो । त्यसो त शिक्षक–प्राध्यापककै कथा भएकाले त्यो सर्कलमा लोकप्रिय हुने नै भयो । उनलाई सम्झना छ– एकजना शिक्षकपत्नीले त आफ्नो श्रीमान्लाई आग्रह नै गरिन् रे, “शिक्षकको चुत्थो नोकरी गर्नु भन्दा जागिर छाडिदिनुस् बरु ।”

उनी त्यसलाई सकरात्मक रूपमा लिन्छन् । लेखकका लागि उपन्यासको सबल पक्ष नै हो त्यो ।

भरदिन चक घोट्दा पनि जीवन बदल्न नसकेका शिक्षकहरूको साझा कथा लेख्न सकेकोमा उनलाई गर्वानुभूति पनि हुन्छ ।

त्यसले शिक्षकलाई मात्र होइन, आम मानिसलाई समेत छोयो । कलाकार तथा निर्देशक नीर शाहलाई पनि त्यो कृति औधी पन परेछ ।

त्यसैले उनले एकदिन अचानक प्रस्ताव लिएर आए– यो कृतिमाथि म चलचित्र बनाउँछु ।

नीर शाहको प्रस्ताव गौतमलाई उचित नै लाग्यो । उपन्यासको पानाभित्रको कथालाई पर्दामा हुबहु उतार्न सकिए राम्रै हुन्थ्यो, उनले पनि त्यही सोचे ।

नीर शाहले कथा र संवादमात्र लिने भनेका थिए, तर गौतम आफैंले उनलाई अर्को प्रस्ताव गरे– यही कृतिमाथि फिल्म नै तयार पार्ने हो भने कथा र संवादमात्रै होइन, पटकथा पनि मै तयार पारिदिन्छु ।

त्यसमा निर्माता पक्षले नाइँनास्ती गरेन । 

०३९ मा ‘बासुदेव’ फिल्म तयार भयो । चलचित्रमा हरिहर शर्माले वासुदेवको ‘रोल’ गरेका छन् ।

गौतम सुनाउँछन्, “आफ्नै उपन्यास भएकाले होला, फिल्मी संवाद पनि अझ जीवन्त बन्यो । म सम्झन्छु– मैले कथा, पटकथा र संवाद लेखेबापत ‘वासुदेव’ चलचित्रबाट ९ हजार रुपैयाँ पारिश्रमिक पाएको थिएँ । त्यतिबेलाको त्यो राम्रै पैसा हो । अरु थुप्रै टेलिचलचित्रमा पटकथा लेखेको छु । कथा तयार पारेको छु । तर, संवाददेखि पटकथासम्म तयार पारेको ‘बासुदेव’मै हो ।”

प्रदर्शनमा आएपछि चलचित्रले प्रशंसा पायो । त्यसो त धु्रवचन्द्रका उपन्यासहरू निकै गहन र गम्भीर हुन्छन् । आख्यानप्रधान कृतिमाथि चलचित्र बनाउन असाध्यै गाह्रो छ । त्यसैले कृतिका कथाका आधारमा निर्माण गरिएका चलचित्रले त्यति राम्रो व्यापार गर्न सकेका छैनन्, तर अपवाद बन्यो, ‘बासुदेव’ ।

चलचित्रमा हरिहर शर्माका अतिरिक्त कृष्ण मल्ल, शर्मिला मल्ल, मदनकृष्ण श्रेष्ठ, हरिवंश आचार्य, नीर शाह आदिले अभिनय गरेका थिए ।

त्यसो त ‘बासुदेव’लाई नेपाली चलचित्रको कोसेढुंगा पनि मानिन्छ । कारण– त्यो नेपालको पहिलो कलाप्रधान चलचित्रसमेत हो ।

त्यतिबेलाको एउटा प्रसंग उप्काए गौतमले, “नायकमा अनुबन्धित भएका हरिहर शर्माले वासुदेवको अभिनय गर्ने भएपछि उनी कोट खोज्न बजार गए । तर, उनलाई भनेजस्तो कोट फेला परेन । कोही असाध्यै छोटो, हुने कोही ज्यादै लामो । हैरानै भएपछि म आफैंले आग्रह गरें– लौ हरिहरजी, मेरै कोट लगाउनुस् ।”

सुटिङ अवधिभर हरिहर शर्माले गौतमकै कोट पहिरिए ।

चलचित्रको प्रिमियरमा गौतमले ठट्टा गरे, “चलचित्रमा कथा, पटकथा त मेरो छँदैथियो, कोट पनि मरै पर्‍यो है ?”

यति सुनाएर उनी मच्चिएर हाँसे ।