‘यो जीवनलाई औषधिले बचाएको छ । अर्काको सहारामा जीवन चलेको छ । दैनिक आठ वटा ट्याब्लेट र इन्सुलिन यतिबेला साथी भएका छन्,’ वरिष्ठ समाजसेवी श्रीजंग शाह (९३) सँग कुरा गर्दा उनले कुराकानीको थालनी नै यहीँबाट गरे ।

जाजरकोटबाट नेपालगन्ज झरेका उनका पितापूर्खा काठमाडौं आए । अनि पछि दार्जिलिङ, धनुषा रघुनाथपुर हुँदै फेरि नेपालगन्ज फर्किए । यो लामो समयमा धेरै आरोह अवरोह उनका माता पिताले झेल्नु पर्यो । शाहका पिताजी फत्तेजंग शाह तत्कालिन सेनामा कार्यरत थिए । एकदमै फूर्तिला र आइपरेको काम तुरुन्तै गर्ने प्रवृत्तिका । उनले सन् १९१४ को प्रथम विश्वयुद्धमा पनि आफ्नो सैन्य कौशल देखाइसकेका थिए । 

चार पाँच वर्षको विदेश बासपछि उनी नेपाल फर्किएका थिए । त्यो समय राणाजीहरुको वर्चस्व कायम थियो । फत्तेजंग विदेशमा बसेकाले उनको काम गर्ने शैली फरक थियो । उनले देश दुनियाँ बुझेर आएका थिए । केही गरौं भन्ने सोचबाट प्रेरित थिए । 

तर फत्तेजंगलाई राणा शासकहरुले फरक व्यवहार गर्थे । एक्टिभभन्दा पनि जीहजुरी गर्नेलाई मात्र रुचाइने प्रचलन त्यसबेला राणाका बीच विद्यमान थियो । उत्साही र फुर्तिलो व्यक्तिले आफूलाई धोका दिएर आफ्नो सत्ता र शक्ति हत्याउँछ कि भन्ने त्रासमा रहन्थे, राणाहरु । यसै मानसिकताका कारण तिनले फूर्तिला र काम गर्ने खालका सैनिक अधिकारीलाई पाखा लगाउने प्रयास गर्दै आएका थिए ।

यही घेराबन्दीमा परे, श्रीजंग शाहका पिताजी पनि । आफूमाथि गरिएको हेपाहा प्रवृत्तिले उनका  पिताजी हैरान थिए । निश्चय पनि यस्तो अवस्थामा काम गर्न सकिने स्थिति हुन्नथ्यो । 

गत सोमबार कान्तिपथ स्थित उनको निवासमा कुरागर्दै समाजसेवी श्रीजंग शाहले भने, ‘मेरा पिताजीले वीर शमशेरको खलककी केटी बिहे गर्नु भएको थियो । पछि जुद्ध शमशेरको पालामा वीरका सन्तानहरुलाई काठमाडौं बाहिर लखेटियो । र, बुबाआमा पनि हामीलाई लिएर ससुराली खलकसंगै दार्जिलिङ जानु भयो । हुनत मेरा पिताजीलाई देश निकाला गरिएको त थिइएन्, तर पनि ससुरा बाहिरिए पछि पिताजी र मुमाले पनि नेपाल छोडनुभयो ।’

ससुराली खलकसँगै दार्जिलिङ प्रवासमा गएका फत्तेजंग शाहले सेनाको जागिर पनि छोडे । क्षेत्रपाटीमा रहेको घर पनि बेचे ।  काठमाडौंको क्षेत्रपाटीमा जन्मिएका श्रीजंग त्यस बेला दरबार हाईस्कूलमा पढ्थे । यस्तै आठ नौ वर्षको हुँदा उनी दार्जिलिङ पुगे । 

पिताजीसँगै प्रवासमा पुगेपछि उनको स्कूले शिक्षा दार्जिलिङको सरकारी हाईस्कूलमा हुन थाल्यो । जहाँ उनका मामाका छोराछोरी पनि पढ्थे ।  उनी पढ्ने सरकारी स्कूलमा नेपाली साहित्यका तीन नक्षत्र सूर्यविक्रम ज्ञवाली, धरणीधर कोईराला र पारसमणि प्रधान (सूधपा)ले पढाउँथे । उनले तीनै शिक्षकहरुबाट समयानुकूल ज्ञान प्राप्त गर्दैगए ।

उनी सम्झिन्छन् त्यो क्षण, ‘मलाई अझै याद छ धरणीधर कोईरालाले सुनाएको एउटा श्लोक :
धरणीधरको यति अर्ति सुन, 
यति अर्ति सुनी मन भित्र गुन, 
अनि जे त मनले बताउँदछ, 
उही गर्नु अति उत्तम छ । 

उति बेला पढाएको कुरो हो यो । राम्रो कुरा दिलमा बसेपछि जाँदो रहेनछ । नौ दस वर्ष हुँदा पढेको कुरा त्रियानब्बेको हुुँदा पनि याद छ ।’ 

श्रीजंगका पिताजी र उनको मामाघरको परिवार दार्जिलिङमा तीन चार वर्ष बसे । त्यहीँ बस्दा उनको मामाघरका हजुरबुबा प्रताप शमशेरको निधन भयो । उनको निधनपछि उनका छोराछोरी सबै आफ्नो विर्ता रहेको क्षेत्र धनुषाको रघुनाथपुर तिर बसाई सरे । श्रीजंगका पिताजी पनि उतै लागे । 

रघुनाथपुरमा स्कूल थिएन । सबै केटाकेटीलाई पढाउन दरभंगा नजिकैको लहेरियासरायमा राखियो ।  यसैबीच उनका पिताजी फत्तेजंगले नेपालगन्ज जाने निधो गरे । र, उनी आफ्नो परिवार बोकेर नेपालगन्ज पुगे । त्यहीँ उनले जग्गा जमिन जोडे । घर बनाए । 
त्यसबेला श्रीजंग १२–१३ वर्षका थिए । नेपालगन्ज बजारबाट केही पर जग्गा किनेर पिताजीले घर बनाएको सम्झना छ उनलाई । 

उनीहरु छ दाजुभाइ दिदीबहिनी थिए । उनका जेठा दाइलाई मामाले नै पढाउन राखे, आफैसँग । उनकी एउटी दिदीको टाइफाइडका कारण निधन भयो ।  त्यसको वर्ष दिनपछि उनका माहिला दाइलाई पनि टीबी रोगले समायो । त्यसबेला टीबी क्यान्सर भन्दा भयावह रोग मानिन्थ्यो । दुर्भाग्य, उनका माहिला दाइलाई कलकत्ता लगेर उपचार गराउँदा पनि बचाउन सकिएन ।  

नेपालगन्जमा त्यो बेला एक जना बंगाली डाक्टर थिए । तिनै डाक्टरले उनको माहिलो दाइलाई टीबी भएको ठहर्याई कलकत्ता पुर्याएका थिए ।

तिनै डाक्टरको सल्लाहमा श्रीजंगलाई पनि रोग सर्नसक्छ भन्ने आशंकामा नेपालगन्जमै रहेका उनको एकजना मामाको घरमा राखियो । पछि बंगाली डाक्टरको सल्लाहमै उनलाई उनका पिताजीले त्यसबेला एज्ुकेशन हब मानिएको शहर बनारस पठाए, पढ्नलाई । 
उनी बनारसको सेन्ट्रल हिन्दू स्कुलमा भर्ना भएर पढ्न थाले । उनले केही वर्ष बिताए बनारसमा । लगभग चार पाँच वर्ष । त्यहीँबाट उनले म्याट्रिक पास गरे ।

०००

बनारसमा पढ्दै गर्दा उनीसँग एउटा बंगाली साथी खुबै मिल्थे । म्याट्रिक पछि उनी कहाँ पढ्ने भन्ने बारेमा सोच्दै थिए । त्यसैबेला तिनका बंगाली साथीले आफूसंगै कलकत्ता जाउँ भने । त्यसो त बनारसमै पनि तमाम कलेजहरु थिए । तर उनी बंगाली मित्रको साथ लागे । उनी उच्च शिक्षा आर्जनका लागि कलकत्ता पुगे । र, करिब सात वर्ष कलकत्ता बसे ।  

उनी कलकत्ताको ब्रिटिशहरु पढ्ने कलेज सेन्ट पल कलेजमा बंगाली साथीसँगै भर्ना भए । उनले त्यहीँबाट राजनीतिशास्त्र विषय लिएर आइए, बीए, एमए सक्याए ।

कलकत्ताको पढाइका सन्दर्भमा घटेका केही घटना उनले सुनाए । उनी भन्दै थिए, ‘त्यसबेला एडी नाम गरेका प्रिन्सिपल थिए । उनी बेलायती थिए । खै किन हो, एडीले मलाई पनि गोर्खा भन्थे । उसले मलाई माया पनि खुबै  गर्दथे । गोर्खा भनेरै उनले मेरो कलेज फि आधा मिनाहा गरिदिएका थिए ।’ 

भारतको स्वतन्त्रता संग्रामलाई उनले नजिकबाट नियालेका छन् । उनले कलकत्तामा भएको हिन्दु मुस्लीम दंगा र त्यसमा भएको नरसंहारलाई आफ्नै आँखाले देखेका छन् । त्यसबेला उनी बिएको फाइनलमा थिए ।  त्यसबेला कलकत्तामा करिब पच्चीस हजार मानिस मरे । यसलाई ग्रेट कलकत्ता किलिङ भनियो । उनीहरुसितै करिब दुई विद्यार्थी होस्टलमै थिए । 

हिन्दू मुस्लीम दंगाको विभत्स रुप देखेका तिनको अवस्था कस्तो थियो होला, अनुमान गर्न सकिन्छ । डर र त्रासका बीच उनीहरु होस्टलमा बस्दै आएका थिए । उनी सम्झिँदै थिए त्यो त्रासदीपूर्ण दारुण अवस्था, ‘कलकत्ता जस्तो ठाउँमा बत्ती थिएन । धारामा पानी थिएन । पसलहरु सबै बन्द थिए । हामी त होस्टलमा थियौं र बाँच्यौं । नभए त के हुन्थ्यो हुन्थ्यो । होस्टल ठूलो पर्खालले घेरिएकोले गर्दा पनि हामी बच्न सकेका थियौं सायद । यदि पर्खाल नाघेर र तोडेर आए हाम्रो साथमा रहेको हतियार भनेकै हकी स्टीक थियो ।’ 

कलकत्ताको नरसंहारकारी दंगा सामसुम भएपछि उनी घरतिर भागे । तीन चार महिना स्कूल कलेज सबै बन्द रहे । स्कूल कलेज खुलेपछि मात्रै उनी कलकत्ता फर्किए ।   उनले सम्झिए, ‘तीन चार महिना म घरै बसँे । जबसम्म कलकत्ता शान्त भएन पिताजीले पठाउनु भएन । शान्त भएपछि मात्रै म फर्किएँ कलकत्ता ।’

त्यसकै केही समयपछि भएको एउटा घटनाले कलकत्तामा रहेका नेपालीहरुलाई कलकत्तामा रहेका मानिसहरुले बहिस्कार गर्न थाले । नेपाली मूलका मानिसहरुले न त रिक्सा चढ्न पाउँथे, न त ट्राम चढ्न नै पाउँथे ।

यसरी कलकत्तामा भएका नेपालीहरुका लागि रासन पानीको व्यवस्था नै बन्द गरियो । पैसा भएपनि पसलमा गएर सामान नपाइने अवस्था सिर्जना भयो । शाहलगायतका कतिपय नेपाली होस्टलमै बस्थे । तर पनि तीन चार दिन सबै नेपालीलाई गाह्रो भयो ।

यसको मूल कारण थियो, गोर्खा पल्टनले गरेको फायरिङ । कुनै कारणवश गोर्खा पल्टनले एक पटक फायरिङ गरेका रहेछन् । त्यो फायरिङमा केही मानिस मरेछन् । त्यस पछि त गोर्खाले मारेको भन्दै नेपालीहरुलाई दुःख दिन सुरु गरे । 

त्यसबेला दमन शमशेर कलकत्तामा काउन्सिलर थिए । यस विषयमा उनलाई जानकारी त थियो नै । तर उनले पनि केही गर्न सकेनन् । कुरा माथिसम्म पुग्यो । तर समस्याको समाधान भएन । 

श्रीजंगले भने, ‘एकदिन भारतीय कांग्रेसका सभापति कृपालानी कलकत्ता आए । उनले भाषण गरे, ‘यि नेपालीलाई किन दुःख दिएको । गोर्खा सैनिकलाई आदेश दिनेको पो गल्ती हो । यिनको के गल्ती, यसरी असहयोग गर्न छोड’ । उनले यति भनेपछि मात्रै त्यो असहयोग आन्दोलन हट्यो ।’

कलकत्तामा लामो समय रहँदा त्यहाँ रहेका नेपालीहरुसित पनि श्रीजंगको  सम्वन्ध रह्यो । यसै क्रममा उनको सम्पर्क सूवर्ण शमशेरका माहिला छोरासँग हुन गयो । त्यही सम्पर्कले गर्दा छुट्टीका दिन उनी सूवर्ण शमशेरको घरमा पुग्थे र उनका छोरा सित घण्टौ ब्याडमिन्टन खेल्थे । 

उनले त्यहाँ नेपालबाट आएका नेताहरुलाई देखे । विश्वेश्वर कोइराला, सूर्यप्रसाद उपाध्याय, गणेशमान सिंहहरु सूवर्ण शमशेर कहाँ गइरहन्थे । तर उनीहरु ब्याडमिन्टन खेली रहन्थे । राजनीति शास्त्र पढेकोले राजनीतिप्रति सचेतना थियो । तर राजनीतिमा लाग्ने रुची उनमा रहेन । त्यसैले प्रजातन्त्रप्रति आस्था राखे पनि राजनीतिमा उनको लगाव रहेन ।

उनी भन्छन्, ‘प्रजातन्त्र आओस् भन्ने भावना ममा थियो । हाम्रालागि एक किसिमको उत्प्रेरणा त मिल्थ्यो यसबाट । तर राजनीतिमा लाग्न मन लागेन ।’  कलकत्ताबाट पढाइ सिध्याएर आएपछि कहिले नेपालगन्ज त कहिले काठमाडौंको यात्रामा उनी सक्रिय रहे । त्यसबेलासम्म मुलुकमा प्रजातन्त्र आएर पन्ध्र सालको निर्वाचन सम्पन्न भइसकेको थियो । वीपी प्रधानमन्त्री भईसकेका थिए ।

एकपटक उनी आफ्ना मित्र डा. त्रिवेणीप्रसादका कारण काठमाडौं आए । डा. त्रिवेणी प्रसादको वीपीसँग राम्रो सम्बन्ध थियो । त्यसबेला डा. त्रिवेणी र डा. तुलसी गिरीलाई वीपीका राइट र लेफ्ट ह्याण्ड मानिन्थ्यो । डा. त्रिवेणीले प्रधानमन्त्री वीपीका अगाडि पु¥याए श्रीजंगलाई । त्यसबेला वीपीले भनेछन्, ‘मलाई याद छ, तपाईं सूवर्णजी कहाँ ब्याडमिन्टन खेल्नु हुन्थ्यो ।’

श्रीजंग त्यो सन्दर्भ सम्झिँदै भन्दैथिए, ‘मैले वीपीलाई त्रिपुरेश्वर स्थित गेष्ट हाउसमा भेटेको हुँ । प्रधानमन्त्री क्वाटर थियो त्यो । वीपीले त मलाई मार्क गरिरहेका रहेछन् । कस्तो तिक्ष्ण स्मृति !’ त्यसैबेला वीपीले श्रीजंगलाई नेपालगन्ज बसेर हुँदैन, काठमाडौं आएर केही गर्नुस् भनेर हौस्याए । उनले पनि पिताजीसित कुरा गरेर कान्तिपथमा घडेरी किने र घर बनाए । तर उनले तत्कालै काम थालेनन् । 

त्यसैबेला उनलाई कैलाली भन्सारमा जान भनियो । औलोको डर भएकोले उनी त्यहाँ जान मानेनन् । उनी केही समय यत्तिकै बसे ।  त्यसको केही समयपछि राजा महेन्द्रले वीपीलाई अपदस्त गरे । श्रीजंग नेपालगन्जमै थिए त्यसबेला । उनी नेपालगन्जै बसे ।  

राजा महेन्द्रको शासनकालको प्रारम्भमा बद्रिविक्रम थापा नेपालगन्जमा बडाहाकिम भएर गए । बद्रिविक्रमसँग उनको सम्पर्क भयो । राजा महेन्द्र नेपालगन्ज भ्रमणमा आएको बेला बद्रीविक्रमले श्रीजंगलाई महेन्द्रसँग भेटाउन लगे । महेन्द्रसँग उनको भेट भयो । कुराकानी भयो ।

केही समयपछि उनको नियुक्ति नेपाल राष्ट्र बैंकको उच्च पदमा भयो । उनले त्यहाँ केही वर्ष काम गरे । पछि उनी अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषमा नेपाल प्रतिनिधि भएर अमेरिका गए ।  यसरी उनले केही समय सरकारी जागिरमा बिताए । सरकारले जे जस्तो अह्रायो, त्यस्तै गर्दै गए । 

केही वर्ष विदेश बसेका उनी पछि तत्कालिन शाही नेपाल वायुसेवा निगमको सञ्चालक समितिमा मनोनित भए । त्यहाँ दुई टर्म काम गरे । उनले आफूले आरएनएसीको पहिलो बोइङ विमान खरीद गर्न गएको सम्झिँदै बैठक कोठाको ठूलो दराज माथि राखिएको बोइङको रिप्लीका पनि देखाए । 

०००

उनको मुमाको निधन पछि उनलाई लाग्यो माता पितालाई जन्म जन्मान्तर जीवित राख्न केही त गर्नै पर्छ । यही सामाजिक सोचले उनलाई नेपालगन्जमा फत्ते बाल आँखा अस्पताल खोल्ने उत्प्रेरणा दियो । उनले आफ्ना दाजुसँग पनि सल्लाह गरे । र, २०४३ सालको फागुनमा फत्ते बाल आँखा अस्पतालको स्थापना गरे । 

उनी भन्दै थिए, ‘मेरो मुमालाई आँखाको समस्या थियो । त्यसबेला भारतको उत्तर प्रदेशको लखनउ नजिक पर्ने सीतापुरमा एउटा प्रख्यात आँखा अस्पताल थियो । मुमाको आँखाको उपचार त्यहीँ गएर गराएको थिएँ । त्यसैले पनि नेपालगन्जमा आँखा अस्पताल खोल्नु जरुरी ठानेँ । यसै कारण पनि हामी दाजुभाइले आँखा अस्पतालको स्थापना गरेका हौं ।’ 

अस्पताल खोल्ने कुरा त उठाइयो, तर यसका लागि व्यवस्थापन सजिलो काम थिएन । पछि शाहले वरिष्ठ आँखा रोग विशेषज्ञ डा. रामप्रसाद पोखरेलसँग कुरा गरे । उनले सहयोग गर्ने वचन दिए । डा. पोखरेलले नै स्वीस रेडक्रससँग कुरा मिलाए । र, स्वीससँग सहकार्यमा अस्पतालले काम गर्दै गयो । त्यसबीचमा नेपालमै दक्ष जनशक्ति पनि उत्पादन गरिँदै गइयो ।  दश वर्ष पछि स्वीस समूह फिर्ता गयो । 

आज आँखाका लाखौं बिरामीहरुको उपचार गरिसकेको यस फत्ते बाल आँखा अस्पतालले रजत वर्ष पनि मनाइसकेको छ । फत्ते बाल आँखा अस्पतालका संरक्षक श्रीजंग शाहले समाजसेवाको चर्चा गर्दै एउटा अर्को प्रसंग पनि सुनाए । उनी पशुपति क्षेत्र विकास समितिको स्थापनाकालमा पनि त्यसको उच्चस्तरीय समितिमा सक्रिय रहे । उनले पशुपति क्षेत्र विकास समितिका लागि करोडौं चन्दा उठाउन सक्रिय भूमिका खेले । यसैका लागि पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्मका गाउँगाउँ पुगे ।

केही समयअघि उनले आफू बस्दै आएको कान्तिपथ स्थित करोडौं मूल्य जाने घर जग्गा फत्ते बाल अस्पताललाई दान दिए । आफू र पत्नी रुद्रकुमारीको शेष पछि अस्पतालको स्वामित्वमा जानेगरी उनले उक्त घर जग्गा दानमा दिएका हुन् । उनले छोरीको सहमतिमै सो घरजग्गा आँखा अस्पताललाई दान दिएको पनि बताए ।

अहिले पनि उनी वर्षेनी नेपालगन्ज पुग्छन् । सोही घरमा हामी बीचको कुराकानीलाई बीट मार्दै शाहले समाजसेवा आफैमा गाह्रो काम भएको बताए । उनी भन्दै थिए, ‘यो दान मैले लुकाएर दिएको होइन । मेरी छोरीको स्वीकृति लिएरै दान दिएको हुँ । मैले मेरो सम्पत्ति दान दिन त पाउँछु नि । यसका लागि मैले जनताबाट जुन मान सम्मान पाएँ, मेरा लागि त्यही नै ठूलो कुरा हो ।’