नियात्रा विधा र यसका अनिवार्य तत्त्वका विषयमा पछिल्लो समय घनीभूत छलफल मात्र होइन, नियात्रा विधाको परिचय र सिद्धान्तका अनुसन्धानात्मक कृतिहरू प्रकाशित हुने क्रम पनि जारी छ ।

२०७३ सालमा नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले प्रकाशन गरेको गीता त्रिपाठीको ‘नेपाली नियात्रा सिद्धान्त र प्रयोग’ नियात्राका विषयमा शोध, अनुसन्धान गरी तयार पारिएको पुस्तक हो । यसमा लेखक त्रिपाठीले नियात्रा आत्मपरक निबन्धबाट जन्मिएर यात्रालाई आधार मानी लेखिएको मौलिक विधाका रूपमा परिभाषित गरेकी छन् (पृ. १८) ।

नियात्राबारे विद्यामान् अनेक अलमलको निदान खोज्ने हेतुले २०७७ सालमा जय छाङ्छाले ‘नियात्रा विधा : परिचय’ नामक अनुसन्धानकृति पाठकसमक्ष ल्याएका छन् । उनी भने नियात्रालाई निबन्धको उपविधा नभई एक स्वतन्त्र विधा भएको दाबी गर्छन् (पृ.३) । साथमा उनले नियात्रासम्बन्धी मौलिक सिद्धान्तका रूपमा ‘कुम्लीय सिद्धान्त’ (ब्याक–प्याक थ्योरी) (पृ.११) को पनि विस्तृत चर्चा गरेका छन् ।

दुवै लेखकका नियात्रासम्बन्धी धारणामा केही सहमति–असहमति भएता पनि दुवैले नियात्रालाई एक मौलिक विधाका रूपमा भने स्वीकारेको पाइन्छ ।

आधा शताब्दी नाघिसकेको छ बालकृष्ण पोखरेलले यस नवीन गद्य लेखनलाई नियात्रा भनी नामकरण गरेको । यसबीच प्रकाशनमा आएका नियात्राकार र नियात्राकृतिको सूची पनि निकै लामो बनिसकेको छ ।

नियात्रा लेखनको यसै उर्वर माहोलमा नियात्राकार राजेन्द्रमान डङ्गोलको नियात्राकृति ‘पैतालामा हिउँ आँखामा हिमाल’ प्रकाशित भएको छ ।

नियात्राको कुम्लीय सिद्धान्तलाई अघि सारेका छाङ्छाले नियात्राको विशेषता र तत्त्वहरूका रूपमा व्यक्तिपरकता, चित्रात्मकतादेखि गतिशीलता र गुप्त रहस्यहरूका उत्खनन आदिलाई विशेष महत्त्व दिएका छन् ।

डङ्गोलको नियात्रासयरमा यी सबै नियात्रीय तत्त्वहरूको उचित सम्मिश्रण पाइन्छ । हुन त अग्रज नियात्राकार राजेन्द्र सुवेदी, निर्मोही व्यासदेखि नियात्रा सिद्धान्तबारे चिन्तनरत त्रिपाठीले निजात्मकता, आत्मानुभूतिबारे र कल्पनाशीलता आदिलाई नियात्राको अनिवार्य सर्तका रूपमा उठाइसकेका छन् । भलै, नियात्रा लेख्न या पढेर आनन्दित हुन सैद्धान्तिक टेको कतिको आवश्यक छ, त्यो भने अर्को छलफलको विषय हुनसक्छ ।

डङ्गोलको यस संग्रहमा स्थान परिवेशको चित्रात्मक वर्णनदेखि भूगोल, समाज र संस्कृतिसँगको थोरबहुत साक्षात्कार, साथै विशेष स्थानबारे नखुलेका केही पाटाहरू पनि खुलाउने प्रयत्न भएको देखिन्छ । पर्यटनकर्मीको हैसियतमा देशका दूरभूगोलका विकट ठाउँमा पुग्दाको अवसरलाई अनुभूति र तथ्यको सम्मिश्रण गरी पाठकसमक्ष प्रस्तुत गर्नुले नै नियात्राकारको लेखनप्रतिको लगावलाई प्रस्ट पारेको छ ।

काठमाडौंको काँठ वरपरका डाँडा, छिमेकी हेलम्बु, पोखरा पल्तिरको मनोरमतादेखि हिमालपारि माथिल्लो मुस्ताङ र रुबी भ्यालीसम्मको यात्राकोसेली यस पुस्तकले समेटेको छ ।

डङ्गोलको नियात्राको प्रमुख विशेषतामा उनी पुगेको ठाउँको भौगोलिकदेखि सांस्कृतिक पक्षको उत्खनन प्रयास पर्दछ । हेलम्बुका विभिन्न ठाउँको यात्रामा उनी ठाउँ र प्राकृतिक मनोरमताको मात्र नभई त्यस भेगसँग जोडिएको इतिहासतिर पनि सरोकार राख्दछन् । त्यस ठाउँसँग जोडिएको तामाङ जातिमाथिको राणा शासकहरूको दलनको फेहरिस्त प्रस्तुत नभए पनि दरबारीय जालझेल र षड्यन्त्रको सिकार भएकी रानी राजराजेश्वरीको हेलम्बु निर्वासनको प्रसंग (पृ. ३६) भने उप्काएका छन् ।

इतिहास र वर्तमानबारे विशेष चनाखो रहेका लेखक उनी पुगेका विभिन्न ठाउँको नामकरणको मिथक र त्यस भेगमा नामी कवि र प्रचलित केही गीतहरूलाई नियात्रामा समेट्दछन् । गीत फगत मनोरञ्जनका खातिर नभई त्यसले समेट्ने समाज, इतिहास र सांस्कृतिक वर्णनका लागि पनि उतिकै मननीय हुन्छन् ।

मुस्ताङ सेरोफेरो यात्रामा उनी बारम्बार भूपी शेरचनका कविता सम्झन्छन् भने पञ्चासेको यात्रामा त्यहाँको चल्तीको गीत ‘तगारोमा रुमाल राखी बाटो छेक्यौ तिम्ले...।’ प्रायः नियात्रामा कतै न कतै गीत या कविताका हरफहरू ल्याउनुले समाज र संस्कृतिप्रतिको लेखकीय सरोकारलाई पुष्टता प्रदान गरेको छ ।

स्थानविशेषको इतिहास र मिथकीय जोडाइसँगै समकालीन विसंगतिप्रतिको चिन्तन यस नियात्राको विशेषताभित्र पर्दछ । यस मानेमा नियात्राकार समयवी चेतना र ऐतिहासिक उत्खननमा विशेष चासो राख्दछन् ।

एक पर्यटनकर्मी भएका कारण पुगेका विभिन्न ठाउँबारे पर्यटन प्रवद्र्धनका लागि हुनुपर्ने विकासका बारे त उनी मनन गर्छन् नै, त्यसका अतिरिक्त मौलाइरहेको सामाजिक भ्रष्टीकरणप्रति झन् बढी चनाखो छन् ।

तामाङ र गुरुङहरूको बाहुल्यता रहेको रुबी भ्यालीले पाएको प्राकृतिक वैभवताका साथमा दिनानुदिन झांगिँदै गएको धर्म परिवर्तनको सिलसिलाले स्थानीय धर्म र संस्कृति लोपको बाटो खनिरहेको अवस्थाप्रति लेखक निकै चिन्तित देखिन्छन् ।

खासमा इसाईकरणको जालो पूर्व, पश्चिम चारैतिर फैलिँदै छ । आज कर्णालीको विकट गाउँतिर क्रसहरू ठडिने क्रम जारी छ । यसैको एक उदाहरण रुबी भ्यालीमा देखिएको दृश्यमार्फत पेस गर्छन् ।

अचेल त पहाडले पनि इसाई धर्मको प्रतीक ‘क्रस’को फुली लगाउन थालिसकेछन् । परम्परागत रंगीन लुङ्दरको बुलाकीले शोभायमान हाम्रा पहाडलाई जबरजस्ती लगाइदिएको फुली अशोभनीय लाग्यो मलाई । (पृ. ३४२)

क्रसको ठड्याई केवल सतहमा देखिएका विम्ब हुन्, तर राज्य त्यसको गहिराइ खोतल्न चुकिरहेको छ । खासमा किन कोही आफूले मानी आएको धर्म, संस्कृतिलाई लुतो फालेझैँ फाल्न खोजिरहेछ यो देशमा ? सानो आँटले कसैले त्यसो गर्न सक्ला ? भरपेट खाने हैसियत भएकाहरू के कति छन् होला धर्म परिवर्तन गर्ने ?

बिमार पर्दा औषधि उपचार गर्न सक्ने को होला इसाई गुरुले गरिदिने प्रार्थनातिर लाग्ने ? लेखक स्वयम्ले लमजुङ यात्रामा भेटेका गुन्टे सार्कीकी दुलही (धर्म परिवर्तन गरेकी) र मुगुको ताल्चा विमानस्थलकै थाप्लोको घरमा ठडिएको क्रसबाट निकै आहत भएका थिए । धर्म परिवर्तनका खातिर तयार भएका परिस्थितिप्रति राज्यको चासो र सम्बोधन खास अर्थमा आवश्यक छ आज ।

डङ्गोलले यात्रासँगै देखिएका अनेक सामाजिक विसंगतिमाथि पारेको नजर र उजागर गरेको विषयले उनको समाजप्रतिको जिम्मेवारीपनलाई पनि प्रस्ट देखाएको छ ।

२०७६ सालमा प्रकाशित ‘यात्राका पाइला’ नामक नियात्राकृतिमार्फत नेपाली नियात्रा साहित्यमा आफ्नो दरिलो उपस्थिति जनाएका डङ्गोलको यस संग्रहले यात्रासँगै समाजिक, संस्कृतिक, भौगोलिक र समयवी चिन्तन अघि सार्न सफल देखिन्छ ।

तथापि, कहीँ कतै लेखकको अवचेतनमा रोपिएको पितृसत्तावादी चिन्तन भने आक्कलझुक्कल उत्रिएको छ, संग्रहमा । मुस्ताङको थाकखोला र वरपरको परिवेश वर्णनसँगै लेखक बारम्बार ‘डङ्किनी’ शब्दको प्रयोग गर्छन् । ती प्रसंगहरूमा रिम्पोचेको पाइला परेका कारण त्यस भूगोलबाट डङ्किनीको साम्राज्य समाप्त भएको स्थानीय मिथक या विश्वासमाथि लेखकले पनि सही थपेको देखिन्छ ।

नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको नेपाली बृहत् शब्दकोशले डङ्किनी या डाकिनी शब्दको अर्थ ‘आफ्नो बिगार गर्ने वा मन नपरेकी स्वास्नीमानिसलाई गाली गर्दा भनिने शब्द पिशाचिनी’ उल्लेख गरेको छ । यस शब्दको अर्थलाई गहिरिएर हेर्दा महिलाप्रतिको पितृवादी दृष्टिकोण स्पष्ट हुन्छ ।

अब सवाल उठ्छ, यस समाजलाई बिगार पुर्याउने मामिलामा महिला या पुरुष को बढी जिम्मेवार छ ? चार हजारभन्दा बढी सालदेखि पितृतन्त्रको एकछत्र राजको छायामा परेर नामेट पारिएको महिला अस्तित्वका बारे यसखाले मिथक र कथाहरू अघि बढाइरहनु पनि त्यस अन्यायी तन्त्रलाई साथ दिनु हो ।

मुस्ताङ क्षेत्रको मिथकमा व्याप्त डाकिनी साम्राज्य कतै थकालीलगायत नेपालको पहाडी र हिमाली क्षेत्रको जनजाति समुदायभित्र विगतमा रहेको महिलाको वर्चस्वशाली स्थितिबारेको कटाक्ष त होइन ? (तर, आज जनजाति समुदायको महिलाको पहिलेको शक्तिशाली अवस्थामा ह्रास आइसकेको छ) । विगतमा रहेको महिलामुलीको अवस्थाप्रति पितृसत्ताको तिखो प्रहार त होइन डङ्किनी विम्ब ? सचेत लेखकजनले यस किसिमका शब्द प्रयोगमा भने विशेष सतर्कता अपनाउन ढिला भइसकेको छ ।

यस किसिमका केही कमजोरीका साथै पर्यटकमैत्री वर्णनको प्रचुरताका कारण प्रायः दुई या तीन लामा नियात्राले मात्र पुग्न चाहेको गन्तव्यमा पुर्याउनुले भने लेखकीय सीमा तोकिदिएको छ । आवश्यकताभन्दा बढी लम्बिएकाले लगभग चार सय पृष्ठमा टुंगिने यो पुस्तक पढ्न धैर्यता चाहिन्छ ।

यसका अलावा लेखकको यात्रामा सँगै यायावर हुन चाहने पाठकका लागि भने देशको भूगोल, समाज, भिन्न संस्कृति, जीवनशैलीलगायत समकालीन चेतनाका अनेक यथार्थसम्म पुर्याउन राजेन्द्रमान डङ्गोलको यस नियात्रा सक्षम छ ।

यात्रा वर्णनसँगै मिथक, इतिहास र समयवीपनलाई प्राथमिकताका साथ उतार्दै काव्यात्मक अभिव्यक्ति दिन सक्नु डङ्गोलको खासियत हो ।