वीरगन्ज नेपाली कलासाहित्यका क्षेत्रमा अथाह योगदान दिने सर्जकहरूको भूमि हो । धच गोतामे, डा. ध्रुवचन्द्र गौतम, प्रेमा शाह, जनकबहादुर राणा, विमल निभा, विनय रावल, रमेश गोर्खालीदेखि अहिले गणेश लाठ, गोपाल अश्क, डा. विश्वम्भरकुमार शर्मा, नवराज रिजालसम्मका साहित्यकारहरू वीरगन्जसँग जोडिएका छन् । यी त केही नाम मात्रै हुन्, अझै धेरै साहित्यकारहरू वीरगन्जसँग जोडिएका हुन सक्छन् ।

वीरगन्जसँग जोडिएका पहिलो पुस्ताका साहित्यकारहरूको पहलमा भाषासाहित्यको उन्नयनका लागि वि.सं. २०४४ सालमा नारायणी वाङ्मय प्रतिष्ठानको स्थापना भयो । यसले प्रारम्भमा तत्कालीन नारायणी अञ्चलका सबै जिल्ला समेट्यो । नियात्राकार निर्मोही व्यास (वेदव्यास उपाध्याय), मुकुन्द आचार्य, धर्मेन्द्र भट्टराईहरूको साथ–सहयोग लिँदै प्रतिष्ठान उकालो लाग्यो ।

जिल्ला प्रशासन कार्यालय पर्सामा दर्ता भएको यो प्रतिष्ठानको पहिलो अध्यक्षको जिम्मेवारी डा. दुर्गाप्रसाद रिजालले पाए । त्यसउप्रान्त प्रतिष्ठान साहित्यको उन्नयनमा अगाडि बढ्यो ।

आर्थिक राजधानीका रूपमा ख्याति कमाएको वीरगन्जका साहित्यिक मन भएका मानिसले यो प्रतिष्ठानलाई सहयोग गर्दै गए । आज स्थापनाको चार दशक छुनै लाग्दा पनि प्रतिष्ठान साहित्यिक सेवामा संलग्न छ ।

केही साताअघि वीरगन्ज जाँदा साहित्यकार विनयराज गौतमको सहयोगमा भेट भएका प्रतिष्ठानका वर्तमान अध्यक्ष डा. विश्वम्भरकुमार शर्माले वीरगन्ज नेपाली साहित्य र साहित्यकारको उर्वर भूमि भएको बताए । बारा, पर्सा, रौतहट, मकवानपुर र चितवनले साहित्यको क्षेत्रमा गरेको प्रगतिले पनि प्रतिष्ठानलाई हमेसा अगाडि बढ्न प्रेरित गरेको डा. शर्माको भनाइ छ ।

डा. शर्मा भन्छन्, “पछिका दिनमा कतिपय साहित्यकारहरू काठमाडौंमा नै भए पनि वीरगन्ज र काठमाडौंको यात्रा सरोबरी हुने गरेको थियो । २०५० सालसम्म उहाँहरू वीरगन्ज आइरहनुहुन्थ्यो । त्यसपछि भने उहाँहरूको वीरगन्ज आगमन पातलियो ।”

नारायणी वाङ्मय प्रतिष्ठानमा डा. रिजालपछि केशवप्रसाद उपाध्याय, मथुरामानसिंह श्रेष्ठ, ईश्वरचन्द्र गौतमले नेतृत्व सम्हाले । उप्रान्त डा. शर्माको काँधमा संस्थाको जिम्मेवारी आयो ।

मथुरामानसिंह अध्यक्ष हुँदा आफू परिषद्सँग जोडिएको सम्झँदै डा. शर्माले पहिले कार्यसमितिमा रहेर पछि नेतृत्वमा आएको उल्लेख गरे । उनी भन्छन्, “त्यसबखत नारायणी अञ्चलमा काठमाडौंपछि एउटा ठूलो साहित्यिक संस्थाका रूपमा प्रतिष्ठानको उदय भएको हो । भाषासाहित्यको विकास र विस्तारमा योगदान गर्ने मूल उद्देश्य राखेर काम गर्दै आएको यो संस्थाबाट दिइने नारायणी वाङ्मय पुरस्कार पाउनुलाई साहित्यकारहरूले महत्त्वपूर्ण रूपमा हेर्नुहुन्थ्यो । वास्तवमा यो पुरस्कार सम्मानित पुरस्कारमा गनिन्छ ।”

नारायणी क्षेत्रका साहित्यकारहरूको प्रेम र सद्भाव यो संस्थालाई सधैँ मिलेको डा. शर्मा बताउँछन् । त्यसबाहेक उक्त क्षेत्रलाई कर्मथलो (सरकारी र अन्य सेवा) बनाएर आउने साहित्यकारहरूले पनि यो संस्थालाई माया गरेर यसमा आबद्ध भई यसको महत्त्व बढाएको उनको भनाइ छ ।

एक समय प्रतिष्ठानको वार्षिकोत्सव र पुरस्कार वितरण कार्यक्रम एकदमै भव्यताका साथ सम्पन्न हुने गरेको थियो । तर, अचेल त्यो भव्यतामा झिनो पातलोपना देखिए पनि त्यसलाई सोही स्वरूपमा लैजाने डा. शर्मा बताउँछन् । 

उनी भन्छन्, “बीचमा मधेस आन्दोलनले प्रतिष्ठानको कार्यक्रमलाई केही फितलो बनाएको भने हो । दुईचार वर्ष त हामीले पुरस्कार पनि प्रदान गर्नै सकेनौँ । आन्दोलनकै धङधङीले केही वर्ष पुरस्कार अड्कियो । त्यसबखत वीरगन्जमै आदिकवि भानुभक्तको सालिक तोडियो भने कलैयामा महाकवि देवकोटाको सालिक तोडियो । यस्ता क्रियाकलापले अप्ठ्यारो अवस्था सिर्जना भयो । तथापि, आज हामीले वीरगन्ज बसपार्कनजिक भानुचोकमा आदिकविको सालिक पुनर्स्थापित गरिसकेका छौँ । अबका दिनमा हाम्रो कार्यक्रम भव्य हुनेमा हामी आशावादी छौँ ।”

मुलुक संघीय संरचनामा गइसकेको अवस्थामा नारायणी वाङ्मय प्रतिष्ठानको कार्यक्षेत्र पनि विस्तार भएको डा. शर्मा सुनाउँछन् । प्रतिष्ठानमा मधेस प्रदेशका आठ र पहिलेदेखिको मकवानपुर अनि चितवन गरेर १० जिल्ला समेटिएको उनले जानकारी दिए ।

उनी भन्छन्, “हामी पाँच जिल्लाबाट १० जिल्लामा विस्तारित भएका छौँ । यो १० जिल्लाको क्षेत्रमा रहनुभएका साहित्यकारहरू यस प्रतिष्ठानसँग जोडिन सक्नुहुन्छ ।”

डा. शर्मा अगाडि भन्छन्, “अहिले हाम्रो संस्था झन् फैलिएको छ । गएको वर्ष हामीले जनकपुरका अग्रज साहित्यकार डा. राजेन्द्र विमलको कथाकृति ‘सरबरिया टोल’लाई पुरस्कृत गर्‍यौँ ।”

संस्था सञ्चालन आफैँमा गाह्रो विषय हो । “तथापि, खटिनुपर्छ, काम गर्न नसकिने कुरै हुँदैन,” उनी भन्छन् । जति गाह्रोसाँघुरो भए पनि सबैजना मिलेको खण्डमा संस्थाको उन्नतिमा कुनै बाधा नआउने उनी बताउँछन् ।

राज्यले साहित्य र साहित्यिक संस्थालाई हेर्नुपर्नेमा उनी जोड दिन्छन् । तर, राज्यका तर्फबाट त्यसरी नहेरिएको भन्दै उनले तितो पोखे । डा. शर्मा भन्छन्, “भाषासाहित्य, संस्कृति जुन मुलुकको समृद्ध हुँदैन, त्यो मुलुक नै समृद्ध हुँदैन । मुलुकको विकास र समृद्धिको एउटा पाटो भनेको साहित्य, कलासंस्कृतिको विकास पनि हो । भाषा बलियो भए साहित्य र संस्कृति बलियो हुन्छ । तर,  राज्य यतातिर एकदमै उदासीन छ । यो प्रतिष्ठान यतिखेर करोडौँको बजेटमा दौडिनुपर्ने हो । तर अहँ, प्रतिष्ठानलाई राज्यका तर्फबाट वा प्रदेशका तर्फबाट कुनै पनि सहयोग मिलेको छैन । साँच्चै भन्नुहुन्छ भने यो संस्थालाई मर्न दिनु हुँदैन भनेर लागेका मानिसहरूको निःस्वार्थ भावले नै यो प्रतिष्ठान चलिरहेको छ ।”

साहित्यले जहिल्यै समाजसापेक्ष अभिव्यक्ति दिइरहेको हुने उनी बताउँछन् । समाज जस्तो हुन्छ त्यसको छाया साहित्यमा आउँछ । समाजलाई हेर्न त्यस क्षेत्रको साहित्य पल्टाएर हेरे पुग्छ । तर, नेपालमा साहित्यको यो पाटोलाई राज्यले नहेरेको उनको भनाइ छ ।

वीरगन्ज महानगरले प्रतिष्ठानका निम्ति केही गर्‍यो कि गरेन ? डा. शर्मा भन्छन्, “अक्षयकोषमा महानगरले पनि रकम थपिदिनुपर्ने हो, तर थपेको छैन । किनभने, महानगरले आफ्नै प्रतिष्ठान बनाएको छ । प्रदेश सरकार पनि यतातिर उदासीन छ । खासमा अहिलेसम्म प्रतिष्ठानलाई महानगर, प्रदेश, राज्य कतैबाट केही सहयोग मिलेको छैन ।”