काठमाडौं । रंगमञ्‍चको विशेषता भनेकै दर्शकसामु प्रत्यक्ष प्रस्तुत हुने हो । त्यो बन्द नाटकघरभित्र स्टेजमा मात्रै छाएको मधुरो प्रकाशमा रंगकर्मीहरूले कलात्मक र नाटकीय रुपमा पात्रअनुरुप भावना प्रस्तुत गरेको हेर्न दर्शक नाटकघरसम्म आउने गर्छन् ।

नाटकघर त्यस्तो शान्त ठाउँ हो, जहाँ पात्र दुखी हुँदा अन द स्पोट आँशु टिलपिल बगाएर नेपथ्यमा भावअनुरुपको मधुरो धुनले बन्द नाटकघर र उपस्थित दर्शक नै दुखी हुने अनि पात्र खुसी हुँदा जोडतोडको हाँसोले नाटकघर नै गुन्जिने गर्छ ।
तर कोरोना महामारीका कारण लामो समयदेखि रंगमञ्‍चले रंगकर्मी र दर्शकलाई प्रत्यक्ष जोड्न पाएको छैन ।

यसैकारण पछिल्लो समय हाम्रा रंगकर्मीहरू दर्शकसँग भर्चुअल संसारमा भए पनि जोडिन थालेका छन् । तर रंगकर्मीहरू भने नाटकको विकल्प प्रत्यक्ष नाटक नै भएको बताउँछन् ।

“नाटक हेर्न दर्शक नाटकघरमै जानुपर्ने हुन्छ,” रंगकर्मी अशेष मल्ल भन्छन्, “यसको अरु विकल्प छैन । किनभने यो अरु विधामा जस्तो भर्चुअल गर्छु भनेर सम्भव नै छैन । मल्लले नाटकलाई (लाइभली आर्ट) को उपमा दिएका छन् । अहिले हामीले रंगकमञ्‍च गएर दर्शकसँग प्रत्यक्ष जोड्न नसके पनि यो त्यसका लागि तयारीमा खर्चिने उत्तम समय भएको उनले बताए ।

“नाटक भनेको एकदिन र एक रातमा तयार हुने होइन । त्यसैले यो समयलाई लेख्‍न सक्नेहरूले लेखेर र लेख्‍न नसक्ने रंगकर्मीहरूले अध्ययन, अनुसन्धान र रिहर्सल गरेर आफूलाई तयार गर्न सक्छन्,” मल्लले बताए । भारतका आफ्ना रंगकर्मीसाथीहरू एक-अर्कासँग भर्चुअल छलफल, चिन्तन गरेर समग्र भारतको नाट्य क्षेत्रलाई भोलिको समयमा कसरी राम्रो बनाउने भन्‍ने तयार गरिरहेको भन्दै नेपालमा भने त्यो प्राक्टिस नभएको गुनासो उनी पोख्छन् ।

पहिलो चरणको लकडाउनको समयमा ‘थिएटर मल कीर्तिपुर’ ले रंगमञ्‍चलाई नै आधार बनाएर भर्चुअल रुपमा विभिन्‍न कार्यक्रम आयोजना गर्‍यो । ‘शिल्पी थिएटर’ ले पनि बाहिर निस्किएर खबरदारी कार्यक्रम र हालै जुममार्फत दुई रंगकर्मीको उपस्थितमा भर्चुअल नाटक प्रस्तुत गर्‍यो भने ‘शैली थिएटर’ ले पनि भर्चुअल रुममै ‘शैली संवाद’ गरिरहेको छ ।

शिल्पीका संस्थापक तथा रंगकर्मी/निर्देशक घिमिरे युवराज यसलाई क्षणिक विकल्पका रुपमा मात्रै लिन्छन् । घिमिरे पनि नाटक (लाइभ) प्रस्तुति नै भएको स्विकार्छन् । तर यति भनिरहँदा यति लामो समय हातमा हात बाँधेर बस्‍नुभन्दा क्षणिक विकल्पलाई नै आत्मसात् गर्दा उचित हुने उनी सुझाउँछन् ।

“नाटक प्रत्यक्ष गर्नुबाहेक अरु विकल्प त छैन । तर पनि थिएटरको मर्म नमारी हामीले अरु प्राक्टिस गर्न सक्छौं,” उनले भने । तर यो परिस्थितिमा नाटकलाई ज्ञान र जनचेतना जगाउने उद्देश्यले परिचालन गर्न सकिने र गर्न जरुरी भएको उनले महसुस गरेका छन् ।

“नाटकघरहरू बन्द भएको महिनौं बितिसक्यो, कति रंगकर्मीहरू आ-आफ्नो घर गइसके । रंगकर्मीहरूलाई सूचना प्रवाह गर्न परिचालन गर्ने यो राम्रो समय हो । सरकारले र एनजीओ, आईएनजीओहरूले अहिले यसमा खर्च गरेर यो परिस्थितिका कारण हिंसामा परेका, डिप्रेसनमा परेकाहरूलाई मनोरञ्‍जनका साथै जनचेतना फैलाउन सक्छन्,” उनी सुझाउँछन् ।

केही संस्थाले अहिले रेडियो नाटकमार्फत भए पनि केही हदसम्म दर्शकलाई सुसूचित बनाउने र केही रंगकर्मीहरूलाई आफ्नो कर्ममा सक्रिय बनाइरहेको कार्यको उनले सराहना पनि गरेका छन् । 

रंगकर्मी सुनील पोखरेल भर्चुअल नाटकलाई टेलिभिजन श्रृङ्खलासँग तुलना गर्छन् । “मलाई नाटक भनेको लाइभ पफर्मेन्स मन पर्छ । किनभने नाटकको इसेन्स भनेको नै लाइभ प्रस्तुति हो । भर्चुअल रुपमा नाटक हेर्ने हो भने त्यो टेलिश्रृङ्खला हेरेको जस्तो भइहाल्यो नि,” उनी भन्छन् ।

उनका अनुसार भर्चुअल नाटकले रंगकमञ्‍चको सही अर्थ र मर्मलाई समेट्दैन । त्यसैले अरु रंगकर्मीजस्तो पोखरेल पनि नाटकको विकल्प प्रत्यक्ष नाटकबाहेक अरु नहुने बताउँछन् । यद्यपि उनी पछिल्लो समय भर्चुअल रुपमा थिएटरहरूले गरिररहेको कार्यको तारिफ पनि गर्छन् । “यो भनेको केही नहुनुभन्दा यो किन नगर्ने त भनेर आफूलाई र दर्शकलाई इङ्‍गेज बनाउन गरेको हो, यसलाई पनि हामीले नराम्रो त भन्‍न मिल्दैन ।”

तर उनी आफू भने सामान्य स्थिति भएर दर्शलाई नै कुर्ने बताउँछन् । स्थिति सामान्य भइहाले पनि बन्द नाट्यशालामा नाटक प्रस्तुति सम्भव नहुने भएकाले बरु खुला ठाउँमा पहिलेको जस्तै प्रदर्शन गर्ने विकल्प भने हुन सक्ने पोखरेल सुझाउँछन् ।