१३ वर्ष अघिदेखि नाटकघर खोलेर नेपालमा नाटकलाई गति दिँदै आएका छन्– घिमिरे युवराज । उनी शिल्पी नाटकघरका संस्थापक, कलाकार, निर्देशक तथा नाटककार हुन् । नेपाली तथा विदेशी अनुदित थुपै नाटक निर्देशन गरिसकेका घिमिरे पछिल्लो समय नाटक लेखनमा पनि अग्रसर भएका छन् । नाटकघर खोलेर यसलाई निरन्तरता दिनु भनेको हरेक दिन ‘हट प्यान’मा बस्नुसरह भएको बताउँतछन् उनी । नाटकघर खोलेपछि त्यसको लगानी उठाउने भन्दा पनि ‘सर्भाइभ’ भने हुन सक्ने उनको भनाइ छ । केही दिन अघिमात्रै उनले आफैंले लेखेको नाटक ‘आँधिको मनोरम नृत्य’लाई पुस्तकमा ल्याए । पहिलो पटक किशोर मनोभावलाई लेखनमा उतारेका उनलाई यो नाटक लेख्न निकै गाह्रो परेको थियो । दशकभन्दा लामो नाटकघरको अनुभव भएका उनीसँग नाटक किताबको अनुभव तथ समग्र नेपाली नाटकबारे बाह्रखरीकर्मी वर्षा महर्जनले गरेको कुराकानीको सार:

भर्खरै नाटकको किताब ‘आँधीको मनोरम नृत्य’ ल्याउनुभएको छ । प्रतिक्रिया कस्तोे आउँदैछ ?
एकदमै सकारात्मक छ । अहिलेसम्म पढेका साथीभाइले राम्रो प्रतिक्रिया दिइरहनुभएकोमा उत्साहित पनि छु ।

नाटक त हेर्ने पो हो, पढ्ने हो र ?
नाटक साहित्य र प्रस्तुति दुवै हो । किनभने, संसारका प्रसिद्ध नाटकहरु, जस्तै सेक्सपियरका सबै नाटक पढ्न योग्य छन् । स्तरीय नाटक छ भने पढ्न पनि उत्तिकै मज्जा आउँछ । साहित्यको एउटा बलियो विधाको रुपमा नाटकलाई लिइन्छ ।

यही नाटक तपाईंले मञ्चन पनि गरिसक्नुभयो । जसमा किशोर मनोविज्ञान उतार्नुभएको छ । त्यसको प्रभाव कत्तिको परेको पाउनुभयो ?
यसमा मैले तपाईंले भन्नु भएको जस्तै टिनएजर्सको कथालाई लिएको छु । स्कुल–कलेजका विद्यार्थीले धेरै हेरे । १५ वटा स्कुल–कलेजका विद्यार्थीलाई हामीले यो नाटक देखायौं ।

धेरै विद्यार्थीले नाटक हेरिसकेपछि हाम्रो वास्तविक जीवनलाई तपाईंले नाटकमा देखाइदिनुभयो भन्ने प्रतिक्रिया दिनुभयो । अभिभावक र गुरुवर्गको दृष्टिकोणलाई प्राथमिकता दिइएको हुनाले उनीहरुको नजरबाट नाटक लेख्दा, ए हाम्रो कुरा पनि सुनिँदो रहेछ भनेर उनीहरु खुसी भए । 

आँधिको मनोरम नृत्यमा किशोरावस्थाको केके कुरा समेट्नुभएको छ ?
पुस्तान्तरको कुरा छ । अहिलेका टिनएजरहरुमा उनीहरुका बुवा, आमा र हजुरबुवा–आमाबीच वैचारिक तथा जीवनशैलीको हिसाबले पनि ठूलो भिन्नता छ । नयाँ प्रविधि भित्रियो । मित्रता र मायाका नयाँनयाँ परिभाषाहरु आए । नयाँ सम्बन्ध खोजिन थालियो । बुवा–आमा र शिक्षकहरुमा आफ्ना बच्चाले धेरै पढेर अब्बल नम्बर ल्याएर ‘राम्रो’ बनोस् भन्ने चाहना छ । तर छोराछोरी के सोच्छन् के चाहन्छन् भनेर उनीहरुकै नजरबाट नाटक बनाउन जरुरी छ भन्ने लागेर यो नाटक तयार पारेको हो ।

स्कुल, घर र समाजले बनाइदिएको त्यो व्यस्त घेराबाहेक उनीहरुले कहिले आफनो लागि समय पाउँछन् त ? उमेर बढेसँगै शरीरमा र मनमा आएको रुपान्तरण अनि चञ्चलतालाई उसले कसरी लिइरहेको छ र उसले मनको कुरा कसलाई सुनाउने ? आफनो शरीरको रङ्ग र रुपलाई लिएर साथीभाइहरुले जिस्काउँदा निराशा पो बढ्दै गएको हो कि भन्नेजस्ता कुरालाई नाटकमा समेटेको छु ।

तपाईं पौराणिक अनि द्वन्द्वसँग सम्बन्धित जटिल नाटकतिर सक्रिय व्यक्ति, किशोरकिशोरीको नाटक लेख्छु भनेर कसरी सोच पलायो ?
मैले अलि धेरै एब्सर्ड, मिथिकल, द्वन्द्वात्मक र ऐतिहासिक चरित्रमाथि नाटक गरिरहेको पक्का पनि हो । अबचाहिँ केही प्रयोगात्मक नाटक पनि गर्नुप¥यो भन्ने सोचमा थिएँ । त्यही समय मेरा विद्यार्थीले ‘जहिल्यै तपाईं कथा खोज्न कताकता जानुहुन्छ, हाम्रो विषयमा चाहिँ नाटक हुँदैन ? भनेपछि मलाई छोयो । हो नि हामी जहिले पनि कथा खोज्न बाहिरबाहिर जान्छौं । यही सहरभित्रै पनि कति कथाहरु छन् भनेर खोज्दै गर्दा यो नाटक लेखेँ । यो समयावधिमा केही स्कुले भाइबहिनीहरुले आत्महत्या गरेका समाचारहरु सुनिन थाले । त्यसले पनि एकदमै धेरै घचघचायो लेख्न । त्यस्ता घटनाबाट छोइनाले पनि प्रेरणाको  काम हुन गयो ।

किशोर मनोविज्ञानलाई नाटक लेखनमा उतार्न कतिको गाह्रो लाग्यो ?
मलाई लेख्ने इच्छा त भयो, तर सजिलो पटक्कै भएन । किनभने, म त त्यो उमेर समूहको होइन । नाटक लेख्दै जाँदा म आफंैले पनि अभिभावकको नजरबाट हेर्ने अनि उनीहरुको क्रियाकलापलाई ‘जज’ गर्ने रहेछु भन्ने थाहा पाएँ । मेरो उमेर धेरैपटक मेरो लेखनमा हाबी हुन पुग्यो । यो नाटक लेख्ने क्रममा म धेरै स्कुलहरुमा गएँ अध्ययनका लागि । ती स्कुले विद्यार्थी र हाम्रो कलाकार विद्यार्थीको मद्दतले मैले यो नाटक लेख्न सकेको हो ।

तपाईं नाटक खेल्ने अनि निर्देशन गर्ने मान्छे लेखनतिर लाग्नुभयो नि ?
मेरो इच्छा लेख्ने पनि हो । म नाटकसम्बन्धी लेख र कथा पनि लेखिरहेको हुन्छु र प्रकाशित पनि गरिरहेको हुन्छु बारम्बार । तर म ‘शिल्पी’को प्रशासन र अभिनय अनि निर्देशनमै धेरै समय अल्झिएँ । त्यो स्पेस पाइरहेको थिएन लेख्नलाई । तर सधंैभरि आफ्नो इच्छा मारेर पनि त भएन । यो खासमा पुस्तकको रुपमा ल्याउँछु भन्नेचाहिँ थिएन । तर नाटक मञ्चनपछि धेरै सकारात्मक प्रतिक्रिया आयो र धेरैले किताब ल्याए पनि हुन्छ भन्ने सल्लाह दिनुभयो । मञ्चनपछि आत्मबल पनि बढ्यो । अनि मैले मञ्चित नाटकमाथि काम गरेँ । हामीले निर्देशन गर्दा १० हजार शब्द थियो भने किताबमा १५ हजार शब्द पुग्यो, हरेक ‘सिन’ को वर्णन गर्नुपर्ने भएकाले । यो नाटक म र मेरो साथी अमजद प्रवेजले संयुक्त रुपमा निर्देशन गरेका हौं । 

मञ्चनका लागि लेख्न सजिलो कि पढ्नको लागि ?
त्यसलाई तुलनात्मकरुपमा हेर्न सकिन्नँ । दुईथरि नै उत्तिकै गाह्रो । म धेरै वर्षदेखि रङ्गमञ्चमै काम गरिहेको हुनाले केही हदसम्म दृश्यलाई मञ्चमा उतार्न सहज लाग्छ, किताबमा ल्याउँदा अलि चुनौतीपूर्ण लाग्यो । कुन राख्ने, कुन नराख्ने र पाठकले किताब पढिरहँदा ‘भिजुअलाइज’ कसरी गर्ने भन्नेखालको चुनौती थियो ।

अरु किताब पनि लेख्ने योजना छ ? 
फिक्सन मेरो प्रिय विधा हो । म फिक्सनमा काम गर्छु ।

शिल्पीमै धेरै व्यस्त भएँ भन्नुभयो । शिल्पीको मुख्य व्यक्ति पनि हुनुहुन्छ । कतिको गाह्रो हुन्छ थिएटर चलाउन ?
एकदमै गाह्रो छ । मसँगै अरु पनि हुनुहुन्छ, सबैले आ–आफ्नो हिसाबले योगदान पुर्‍याइरहनुभएको छ । हामीले लिजमा जग्गा लिएर आफैं थिएटर बनाएर सञ्चालन गरिरहेका छौं । यसको हरेक महिनाको खर्च नै तीन लाखजति छ । त्यही भएर आर्थिक रुपमा धेरै नै चुनौतीपूर्ण छ यो काम । गुणस्तरत कायम राखेर नाटकघरलाई सर्भाइभ गराइराख्नु चुनौतीपूर्ण काम हो । हरेक एउटा प्रोडक्सनपछि अर्कोे प्रोडक्सनमा जानु नै चुनौतीपूर्ण हुन्छ । किनभने, नाटकघर मात्रै भएर भएन, नाटक पनि दर्शकले मन पराइदिनुप¥यो । नाटकबाटै गुजारा चलाउनु पनि पर्‍यो । हामी हरेक दिन ‘हट प्यान’मा बसेजस्तो लाग्छ । 

शिल्पीलाई व्यवस्थित र राम्रो बनाउन के–कस्तो योजना बनाउनुभएको छ ? 
म युरोपमा पढेको हुनाले त्यहाँका धेरै नाटकघर हेर्ने मौका पाएँ । पहिलो त हामीले अलि ठूलो स्टेजमै जोड दियौं । अर्को कुराचाहिँ नाटकघर भनेको गेटबाटै सुरु हुन्छ, त्यहीँबाटै राम्रो वातावरण सृजना गर्न सक्नुपर्छ । दर्शक र स्वयम् कलाकारलाई नै पनि आत्मीय वातावरण तथा कलाको अनुभव प्रदान गर्न सक्दो कोसिस गरिरहेका छौं । शिल्पीलाई अझै राम्रो र व्यवस्थित गर्ने सपना छ । थिएटरको सङ्गठनात्मक संरचनामा जाने कोसिस गरिरहेका छौं, त्यसकारण पनि हामी अलि व्यवस्थित छौं । 

तपाईंले खेलेका र निर्देशन गरेका अधिकांश नाटक अनुवादमा आधारित छन् । नेपाली नाटक नपाएर त्यसो गर्नुभएको हो ?
धेरै जसो भन्दा पनि त्यो सङ्ख्या बराबरी छ । नेपालीमा नाटक नपाएर त होइन । हामीले गोठाले नाटकघरको उद्घाटन नै कुमार नगरकोटीको ‘कोमा अ पोलिटिकल सेक्स’ नामक नेपाली नाटकबाटै गरेका हौं ।

त्यसपछि हामीले सत्यमोहन जोशीको ‘मजिपा लाखे’, अभि सुवेदिको ‘चिरिएका साँझ’ गर्‍यौं । भवानी भिक्षु, नयनराज पाण्डे, उपेन्द्र सुब्बालगायत लेखकले लेखेका कथामा आधारित नाटक पनि गर्‍यौं । पछिल्लो पटक कुमार नगरकोटीले लेखेको ‘बाथटब’ अनि फूलमान बलको ‘म्हेन्दोमाया’ र मैले लेखेको ‘आँधीको मनोरम नृत्य’ पनि गर्‍यौं ।

एउटा रङ्गकर्मीलाई संसारमा आएका राम्रा नाटक खेल्ने इच्छा हुन्छ । एउटा कुराचाहिँ भन्छु– नेपाली नाटक गरिनुपर्छ, तर विदेशी नाटकप्रति पूर्वाग्रह राख्नु हुँदैन । यस्तै सोच्ने हो भने विदेशी पुस्तक पढ्नै भएन । विदेशी चलचित्र हेर्नै भएन । कलाको राष्ट्रियता हुँदैन । दर्शकहरुले त विदेशी नाटकलाई पनि खुलेरै प्रशंसा गरिराख्नुभएको छ । मलाई लाग्छ– मिडियाले पनि त्यसमा खुल्ला विचार गर्नुपर्छ । नेपाली नाटक नभएर विदेशी गरेको भन्दा पनि, जति धेरै विदेशी नाटक ग¥यो त्यसले नेपाली नाटक लेखनलाई सघाउ पु¥याउँछ भनेर बुझ्नुपर्छ । त्यो जहिले पनि परिपूरक नै हो जस्तो लाग्छ मलाई ।

तर नाटक लेखकहरुको कमी त छ नै, होइन र ? 
हो । अरु साहित्यिक किताबहरु कथा, उपन्यासभन्दा नाटक निकै कम छ । काल्पनिक कथा, उपन्यास तथा अरु किताबहरु आउँदा बजारले पत्याइहाल्छ, नाटककै किताबमा चाहिँ त्यस्तो छैन । सायद बजारमा नाटकका किताबलाई अरु जस्तो पु¥याउन नसकिएको पनि हुन सक्छ । या त गुणस्तरयुक्त लेखन नभएर पनि हुन सक्छ । आर्टको कतिपति विधालाई म ‘अभोकादो’सँग तुलना गर्छु । यो सुरुमा खाँदा अनौठो लाग्छ । तर पछि बानी भैसकेपछि मन पराउँछन् । 

नाटक प्रशिक्षण पनि दिइरहनुभएको छ, विद्यार्थी कत्तिको आउँछन् ?
हरेक थिएटर गु्रप मण्डला, सर्वनाम, एक्ट्रेस स्टुडियोले प्रशिक्षण दिइरहेको छ । सबै थिएटरमा विद्यार्थीहरु छन् । अस्ति भर्खरै पनि ११ औं ब्याचलाई बिदाइ गर्‍यौं । हरेक वर्ष हामी दुई ब्याचलाई प्रशिक्षण दिन्छौं । हरेक ब्याचमा १५ देखि २० जना लिन्छौं । समयसँगै सङ्ख्या पनि बढ्दै गइरहेको छ ।

ती विद्यार्थीहरु रङ्गमञ्चमै कतिको टिकिरहन्छन् ?
नाटकमै टिकिरहने एकदमै कम छन् । धेरैको इच्छा चलचित्रमा जाने हुन्छ । कतिचाहिँ खाली समय केही सृजनात्मक काममा लागौं भनेर आउनुहुन्छ । तर नाटकमै लाग्छन् भन्ने अपेक्षा पनि गर्दिनँ म । नाटकको पनि विभिन्न पाटो छ । थिएटरबाहेक पनि कोही रेडियो नाटकमा, कोही चलचित्रमा र कोही यसमै टिकिरहन्छन् । प्रशिक्षण लिइसकेपछि नाटक सचेत कलाकार र दर्शकचाहिँ जन्मन्छन् ।

नाटकमा पुरुष कलाकारभन्दा महिला कलाकार कम देखिने र त्यही महिला कहिलेकाहीँ त डबल रोलमा पनि देखिने गर्छन् । महिलाको कमी भएरै हो ?
कमी नै हो । हामीले दिने प्रशिक्षणको लास्ट ब्याचमा १६ जना विद्यार्थीमा ६ जना महिला र १० जना पुरुष थिए । सामाजिक व्यवहार र छोरीलाई दिने मौका, हेर्ने नजरमा पनि भर पर्छ । समग्रमा समाजमा जस्तो चलन छ त्यसको असर थिएटरमा पनि भैहाल्छ ।

अहिले नाटकघरमा नाटकहरु निरन्तर मञ्चन भैरहेका छन् । नाटक हेर्ने दर्शक बढेकै हुन् त ?
दर्शक बढेका छन् । समग्रतामा चलचित्र हेर्ने, पुस्तक पढ्ने, पेन्टिङ हेर्ने दर्शक नै कति छन् र ? तर यसले नाटकको दर्शक तान्न मद्दत मिलिरहेको छ । यति भन्दाभन्दै पनि नेपालमा थिएटर कल्चरकै विकास भने भैसकेको छैन । हामीले हतार पनि गर्नु हुँदैन र यतिको दर्शकमा नाटकप्रतिको मोहलाई नकार्नु पनि हुँदैन । किनभने, प्रोसिनेम थिएटरको अभ्यास धेरै लामो छैन हाम्रोमा । कल्चरल थिएटरहरु गाईजात्रा, घोडेजात्रा अथावा सडकमा हुने नाटकको लामो इतिहास छ । तर बन्द रङ्गमञ्च अर्थात् ‘मोडर्न थिएटर’को अभ्यास भनेको १५–२० वर्षको मात्रै हो । यस्तोखालको अभ्यास नै धेरै भएको छैन भने धेरै अपेक्षा गर्ने कुरा पनि भएन । यसमा सन्तुष्ट हुनुपर्छ । हामीले अझै १५ वर्षजति यसरी नै राम्रा नयाँ नाटकहरु दियौं भने बिस्तारै अहिलेको नयाँ पिँढीबाटै नाटकमा धेरै योगदान हुन सक्छ ।

नाटकमै लागेर जीवीकोपार्जन हुन सक्छ ? 
संसारमा कहीँ पनि थिएटरमा लगानी गरेअनुसारको ‘रिटर्न’ आएको देखिएको छैन । हामी पनि लगानी गरेको ‘रिटर्न’ कुरेर बसेको होइन । त्यो लगानी भयो अब ‘सर्भाइभल फ्याक्टर’ मात्रै महत्वपूर्ण हो । यो पनि कलाको एउटा पाटो हो र समाज तथा सरकारले सघाउ पु¥याउनुपर्ने कुरा हो । साउथ एसियामै कहीँ पनि थिएटर गु्रप आफंै बक्स अफिसमा सर्भाइभ भएको छैन । नेपालमा बरु उदाहरणीय ढङ्गमा चलिरहेको छ । यहाँ राज्यको केही सहयोगबिनै ५–६ वटा नाटकघर आफैं सर्भाइभ गरिरहेका छन् । सरकारले नाटक समूहलाई जग्गा या भवनमात्रै पनि उपलब्ध गराइदियो भने धेरै राहत मिल्छ कलाकारहरुलाई । 

तपाईं चलचित्रमा पनि अभिनय गर्दै हुनुहुन्छ । रङ्गमञ्चबाट जीवन नचल्ने देखेर त्यता लाग्नुभएको हो कि दर्शक बढाउन ?
चलचित्र गर्नु मेरो इच्छामात्रै हो । तर म थिएटरबाट उतै भने जाँदिनँ । कलाकै अर्को पाटो भएको हुनाले अनुभव गर्न खोजेको मात्रै हो ।