विराटनगर । मोरङको चिसाङ खोलाले कानेपोखरी र बेलबारीलाई बीच भागबाट चिरेको छ । खोला उत्तरबाट दक्षिणतर्फ बगेको छ । पूर्वमा कानेपोखरी गाउँपालिका र पश्चिम बेलबारी नगरपालिकातर्फ बाक्लो बस्ती छ । उबेला मानिसको चाप कम थियो । चारकोसे झाडी आसपास औलोको उच्च जोखिम थियो । मानिसहरु बसाईं सरेर तराई झर्न चाहँदैनथे । 

कुलबहादुर आचार्यका बुबा २०३६ सालतिरै कानेपोखरी झरे । उबेला भर्खर झोडा फाँडेर बस्ती बस्दै थियो । चर्चेको जमिनमै खेतीपाती हुन्थ्यो । यद्यपि अहिले पनि यो क्रम चलेकै छ । ‘‘यहाँका मानिसको मुख्य आयस्रोत नै खेतीपाती हो’’, कुलबहादुर भन्छन्,‘‘तर, केही दशकभित्रै चिसाङले हामीजस्ता धेरै किसानको खेत निलिसक्यो । उठिबास भइसक्यो ।’’ आचार्य परिवारले २०४० यता चार बिगाह जग्गा गुमाइसके । सबै खेत खोलाभित्र पर्छ । खेतको पोत हरेक वर्ष बुझाउँछन् । धान फल्ने खेतमा अहिले ढुंगागिटी र बालुवा थुप्रिएको छ । त्यही खेतमा खोला ठेक्कामा लिएका ठेकेदारले आँखा लगाएका छन् । कतिपय ठाउँमा उत्खनन् नै सुरु गरेका छन् । यो खोलाको बहाव क्षेत्रका करिब १ हजार घर जोखिममा रहेको गाउँलेको दाबी छ ।

आचार्यले चिसाङको कटान अहिले नयाँ मोडमा आइपुगेको तर राज्यले चासो नदिएको बताउँदै भने, ‘‘अनधिकृत उत्खनन्का नाममा झन् जोखिम बढाई दिएको छ ।’’ जनप्रतिनिधिसमेत लागेर चिसाङ खोलामा मापदण्ड नहेरी ढुंगागिटी र बालुका निकाल्न थालेपछि गाउँले भने आन्दोलनमा उत्रिएका छन् । वस्ती मास्तिरको राजमार्गसम्म पुगेर सडक नै अवरुद्ध गरेका छन् ।

मंगलबार बेलबारी र कानेपोखरीका बासिन्दाले खोलाबाटै ठेकेदारका ट्रिपर फर्काई दिएका छन् । बढीभन्दा बढी नदीजन्य पदार्थ उत्खनन् हुने उत्तरको गौंथली र दक्षिणतर्फको समिर नाकामा पहरा दिई गाउँलेले ट्याक्टर र ट्रिपर बन्द गराएका छन् । 

सय रुपैयाँको किचलो
प्रहरीले सोमबार कानेपोखरी ५ का रोशन दनुवार र जित चौधरीलाई पक्राउ गर्यो । उनीहरुलाई खोला किनारमै सादा पोसाकमा आएका प्रहरीले समाएर बेलबारी इलाका प्रहरी कार्यालय पुर्याए । ‘पहिले त कसले लग्यो लग्यो भन्ने भयो’, स्थानीय बद्री ढकालले भने, ‘‘पछि प्रहरी त पोशाक नै नलगाई आएको खुल्न आयो ।’’

कानेपोखरी ५ का वडाअध्यक्ष समेतको सहमतिमा दुई वर्षअघि खोलाबाट ढुंगागिटी बालुवा लैजान सवारीसँग समितिमार्फत गाउँलेले १ सय रुपैयाँ उठाउने गरेका थिए । रकम उठाएको विषयमा बेलबारी नगरपालिकाले उजुरी गरेपछि उनीहरुलाई प्रहरीले पक्राउ गरेको हो । इप्रका बेलबारीका प्रहरी निरीक्षक रामकुमार राईले म्याद थप गरी दुबैलाई चन्दा मुद्दा चलाउन जिल्ला प्रहरी कार्यालय विराटनगर पठाइएको जानकारी दिए । स्थानीय प्रदीप रिजालले भने, ‘‘पहिले सबैको सहमतिमा बनेको समितिले नै खटाएका युवा पक्राउ परेका हुन् । गाउँपालिकाकै सहमतिमा रकम उठाउने गरिएको थियो । अहिले एक्कासि पक्राउ गरे ।’’ गाउँलेले खोलाबाट उठाइएको रकम स्पर निर्माणदेखि खोला क्षेत्रमै खर्च गर्ने स्थानीय बमबहादुर खड्काले बताए ।

पूर्वपश्चिम राजमार्ग केही दक्षिणतर्फ समिर नाकामा पहिले अशोक मुरारकाले सञ्चालन गरेको क्रसर उद्योगसँगै रहेको ठाउँमा उत्खनन् सुरु गर्न लागिएपछि विवादले उग्र रुप लिएको सांसद सूयर्माराज राई बताउँछन् । उनले भने, ‘‘हामीले गाउँ बचाउने योजना नआउञ्जेलसम्म उत्खनन् गर्ने कुरा नगर्नुस् भनेका छौं तर सुनुवाई भएको छैन ।’’ राईले प्रदेश १ का डिआईजी, जिल्ला समन्वय समितिका प्रमुख, प्रहरी प्रमुख, बेलबारी नगरपालिकाका प्रमुख र कानेपोखरी गापाका प्रमुखको मिलेमतोमा ठेकेदारले आफूखुसी उत्खनन् गर्न लागेको आरोप लगाए । समिर नाकामा उत्खनन् गर्ने ठाउँको विषयमा नापजाँच भएपछि गाउँलेले खोलामा उत्खनन् रोकेका छन् ।

बेलबारी ८ को राधानगर र कानेपोखरी ५ तर्फको नाकामा  ढाट तेस्र्याइएको छ । गाउँलेको भनाइमा गिटीबालुवा निकासी रोक्न ‘नाकाबन्दी’ नै गरिएको हो । ढुंगा बोक्न आएको कानेपोखरी गाउँपालिका ५ का वडाअध्यक्ष चरण गुरुङको ट्रिपर पनि गाउँलेले फर्काइ दिए । उनी ढुंगागिटी कारोबारी पनि हुन् ।

महिला समूहले ट्रिपर चालकबाट चाबी खोस्न खोजेपछि खोला किनारमै केहीबेर तनाव भएको थियो । प्रहरीले अघिल्लो दिन गाउँका दुई युवालाई पक्राउ गरेको आक्रोश पनि गाउँलेले पोखिरहेका थिए । स्थानीय प्रदीप रिजालले भने, ‘‘हामीले खोलाले कटान गरी गाउँवस्ती नै सखाप पार्ने अवस्था आएपछि आन्दोलनको विकल्प रोजेका हौं ।’’ गाउँलेले कानेपोखरी चौकमा भेला भई प्रदर्शन गरेका थिए । जुलुस निकाल्दै गाउँलेले केहीबेर चक्काजाम गराए ।

आन्दोलनको नेतृत्व प्रदेश १ का सांसद सूयर्माराज राईले लिएका छन् । उनले भने,‘‘पहिले गाउँतर्फ सोझिएको खोलामा तटबन्धन गर्न, मापदण्डअनुसार मात्र उत्खनन् गर्न र जनताको खेतमा थुप्रिएको ढुंगागिटी बालुवा निकाल्न बन्द गर्नुपर्ने हाम्रो माग हो ।’’ यो ठाउँ राईको निर्वाचन क्षेत्रमा पर्छ । उनले प्रहरी, प्रशासन र प्रदेशका सांसद तथा मन्त्रीसमेतको मिलेमतोमा उत्खनन्लाई प्रोत्साहित गरिएको आरोप लगाएका छन् ।

कृष्णबहादुर न्यौपाने पनि एकजना पीडित हुन् । पहिले ६ बिगाहा खेत थियो । अहिले ३ बिघा खेत चिसाङभित्र पर्छ । न्यौपाने भन्छन्,‘‘खोलामा परेको खेत अहिले खोला नै हो भनेर मेसिन लगाएर खन्न आएपछि हामी चुप लागी बसेर भयो त ?’’ उनले जथाभावी खन्दा कटान बढेको, बाढी गाउँतिर पस्न थालेको र कृषियोग्य जमिन मरुभूमि बन्न थालेको सुनाए । खोलाको क्षेत्र छुट्याएर उत्खनन् गरे आफूहरुलाई आपत्ती नहुने न्यौपानेले बताएका छन् । 

बेलबारी र कानेपोखरीको सीमा नदी भएकोले दुबै पालिकाले आईई गरेर ठेक्का लगाइएको जिल्ला समन्वय समितिका प्रमुख नरेश पोखरेलले जानकारी दिए । उनका अनुसार त्यो क्षेत्रमा ६७ हजार ५ सय घन मिटर उत्खनन् गर्न सहमति दिइएपनि ३३ प्रतिशतमा निकालिने छ । पोखरेलले भने, ‘‘खोला बीचबाट दुबैतर्फ ३३ प्रतिशत उत्खनन् गरिने छैन् ।’’ 
प्राप्त आम्दानीको पचास प्रतिशतले खोलामा तटबन्ध, २० प्रतिशतले सडक मर्मत र ३० प्रतिशतले अन्य क्षेत्रलाई लगानी गर्न पालिका तयार रहेको उनले बताए ।