काठमाडौं । ०८० चैतयता देशका विभिन्न स्थानमा वायु प्रदूषण उच्च छ । तराई क्षेत्र र उपत्यकाको आकाश नखुलेको झन्डै एक महिना भयो ।

प्रदूषणसँगै तापक्रम वृद्धि हुनुको असर जनजीवनमा देखिन थालिइसकेको छ । बालबालिका, वृद्धवृद्धा, दीर्घरोगी र विशेष अवस्थाका नागरिकलाई तातो हावा र वायु प्रदूषणको असरबाट जोगाउन स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले अपिल गरिसकेको छ ।

प्रदूषित बने पर्यटकीय स्थान
काठमाडौं प्रायः अन्तर्राष्ट्रिय सूचकांकहरूमा विश्वकै बढी प्रदूषित सहरमा सूचीकृत भइरहन्छ । हाल भने अरू ठूला र पर्यटकीय सहरहरूको वायु समेत अति हानिकारक बनेको छ ।

बिहीबार (हिजो) साँझ ७ः४५ बजे काठमाडौंका विभिन्न स्थानमा वायुको गुणस्तर एयर क्वालिटी इन्डेक्स (एक्यूआई) १५४ देखि २०५ सम्म रहेको वातावरण विभागले जनाएको छ ।

सो समयमा नेपालको सबैभन्दा प्रदूषित सहर भरतपुरको वायु घातक ३९३ एक्यूआई थियो । पोखराको वायु एक्यूआई १७३ थियो । पहाडी जिल्ला धनकुटामा समेत १५४ एक्यूआई पुगेको सूचकांकले देखाएको छ ।

गएको अप्रिल ९ मा देशका अधिकांश स्थानको आकाश तुवाँलोले ढाकेको थियो । चितवन आसपासको क्षेत्र अत्यधिक बाक्लो धुवाँलेले ढाकिएको थियो । धुवाँको तह माथिमाथि हुँदै हिमालसम्म पुगेको स्याटेलाइट इमेजमा देखिएको थियो ।

अप्रिल ९ को स्याटेलाइट तस्बिर । कालो भागले अत्याधिक धुवाँ उत्सर्जन भइरहेकको क्षेत्रलाई संकेत गर्छ ।

देशका अधिकांश स्थानमा हाल वायु प्रदूषणको प्रमुख कारण आगलागी र डढेलोका घटना नै भएको विज्ञको ठहर छ । काठमाडौंको वायु प्रदूषणको स्रोत भने सवारीसाधनको धुवाँ, निर्माण सामग्रीबाट निस्कने धुवाँधुलो समेत रहेको वातावरण विभागका वातावरण निरीक्षक गोविन्दप्रसाद लामिछाने बताउँछन् ।

डढेलो उच्च विन्दुमा, अझै एक महिना अवस्था संवेदनशील 
वैशाख दोस्रो साता देशका विभिन्न स्थानमा आगलागीका घटना भएका छन् । विशेष गरी तराई र चुरे क्षेत्रका वनहरूमा भीषण डढेलो लागिरहेको राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणले जनाएको छ ।

प्राधिकरणका उपसचिव एवं वन डढेलोविज्ञ सुन्दरप्रसाद शर्मा वैशाख दोस्रो साता नेपालमा डढेलो उच्च विन्दुमा पुगेको बताउँछन् । उनका अनुसार, बिहीबार (हिजो) देशका ४४० स्थानमा आगलागी तथा डढेलोका घटना भए । बुधबार ४४७ स्थानमा आगलागी तथा डढेलोका घटना रेकर्ड गरिएको थियो । डढेलोले यतिखेर ६० जिल्ला अतिप्रभावित छ ।

प्राधिकरणको तथ्यांकानुसार, ०८० वैशाखदेखि चैत अन्तिमसम्म आगलागी र डढेलोमा परी ११५ जनाको मृत्यु भएको थियो । ०८१ सालमा वैशाख १२ गतेसम्म आगलागी र डढेलोमा परी सातजनाको मृत्यु भएको छ ।

डढेलोकै कारण देशका अधिकांश स्थानमा वायु प्रदूषण उच्च भएको र तत्काल वर्षा नभए अवस्था जटिल हुने शर्मा बताउँछन् । उनका अनुसार, यस्तै अवस्था भए अझै एक महिना डढेलोको उच्च जोखिम रहन्छ ।

यसअघिका वर्षहरूमा पनि यस्तै प्रदूषण थियो ? 
पीएम २.५ ले हावामा खराब कणहरूको मात्रालाई जनाउँछ । सरकारले पीएम २.५ को २४ घण्टाका निम्ति तोकेको मापदण्ड प्रतिघनमिटर ४० माइक्रोग्रामभन्दा कम हुनुपर्छ । तर, यो मात्रा एकाध दिनबाहेक अधिकांश महिनामा मापदण्डभन्दा धेरै गुणा बढी हुने गरेको विभागको तथ्यांक छ । विभागको तथ्यांकानुसार, सन् २०२२ मार्चमा पीएम २.५ को औसत अतिउच्च ७१.८ माइक्रोग्राम प्रतिघनमिटर भएको थियो ।

यस्तै, सो वर्षको जनवरी, फेब्रुअरी र अप्रिलमा ६० भन्दा माथि पुगेको थियो । यो वर्ष जनवरीमा यो मात्रा ८५, फेब्रुअरीमा ८४.९, मार्चमा ६६.३ र अप्रिल १५ सम्म ८५.८ रहेको वातावरण विभागको तथ्यांक छ ।

तर, समग्र वायु प्रदूषणको मात्रा सन् २०२१ र २०२२ र २०२३ तीनै वर्षमा अप्रिल अन्तिम सातापछि घट्दो क्रममा रहेको विभागको तथ्यांक छ । यो वर्ष भने अप्रिल अन्तिम साता पनि वायु प्रदूषण उच्च छ ।

प्रदूषणको कारण 
अहिलेको प्रदूषणको प्रत्यक्ष सम्बन्ध डढेलोसँग नै रहेको विज्ञको ठहर छ । डढेलो नियन्त्रण वा ठूलो वर्षा नभएसम्म हालको प्रदूषण घट्ने सम्भावना नरहेको वातावरण निरीक्षक लामिछाने बताउँछन् ।

यो वर्षको हिउँदे वर्षा अत्यन्तै कम हुनु र प्रिमनसुनमा पनि उल्लेख्य पानी नपर्नुले डढेलोको जोखिम बढेको उनी सुनाउँछन् । ठूलो हावाहुरीले पनि प्रदूषण केही कम गर्ने उनको भनाइ छ ।

होला त वर्षा ?
देशका विभिन्न स्थानको तापक्रम बढिरहेको र त्यसमा तत्काल गिरावट आउने सम्भावना नरहेको मौसम पूर्वानुमान महाशाखाले जनाएको छ ।

कुनै नयाँ मौसमी प्रणाली भित्रिएर तत्कालै वर्षा हुने सम्भावना समेत नरहेको महाशाखाका मौसमविद् रोजन लामिछाने बताउँछन् । देशका अधिकांश स्थानमा आउँदा केही दिन वर्षाको सम्भावना नरहेको उनले जानकारी दिए ।

तापक्रममा उल्लेख्य गिरावट आउने सम्भावना पनि तत्काल नरहेको उनले बताए । पानी नपरेकाले तापक्रम घट्ने सम्भावना नरहेको लामिछाने बताउँछन् ।

महाशाखाले यसअघि शुक्रबार (आज)सम्म तराई क्षेत्रमा तातो लहर हुने भन्दै सतर्कता आउन आग्रह गरेको थियो ।

स्वास्थ्यमा जटिलता निम्त्याउँदै वायु प्रदूषण 
विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्ल्यूएचओ) कुनै पनि स्थानको वायु स्वस्थकर हुन एक्यूआई शून्यदेखि ५० सम्मको हुनुपर्ने मापदण्ड तोकेको छ । ५१ देखि १०० सम्मको भए होसियार रहनुपर्ने र १०१ देखि १५० एक्यूआईसम्म विशेष अवस्थाका व्यक्तिका निम्ति हानिकारक हुने जनाएको छ ।

यस्तै, १५१ देखि २०० सम्म एक्यूआई पुगेमा सबैका लागि अस्वस्थकर, २०१ देखि ३०० सम्म धेरै अस्वस्थकर र ३०१ देखि ५०० सम्मको एक्यूआई घातक हुने जनाएको छ ।

नेपालमा वायु प्रदूषण सम्बन्धित रोगहरूबाट बर्सेनि ४२ हजार १०० नेपालीको मृत्यु भइरहेको वातावरण विभागको तथ्यांक छ । पीएम २.५ को मात्रा बढी भएको हावा मानिसको श्वासप्रश्वासबाट रगत हुँदै धेरै संवेदनशील अंगसम्म पुग्ने भएकाले घातक हुने चिकित्सक बताउँछन् ।

श्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोगको ६६ प्रतिशत, मुटुरोगको ३४, स्ट्रोकको ३७, फोक्सोसम्बन्धी ४७ र नजवात शिशुको मृत्युको २२ प्रतिशत कारण वायु प्रदूषण रहेको विभागको अध्ययनले देखाएको छ ।

वायु प्रदूषणका कारण आमनेपालीले ४.६ वर्ष र काठमाडौंवासीले ३.५ वर्ष आयु गुमाइरहेको यूएसएडको तथ्यांक छ ।

हालको वायु प्रदूषणले आँखा पाक्ने, पोल्ने, संक्रमणजस्ता समस्या निम्त्याइरहेको नेत्ररोग विशेषज्ञ डा. कौशल पोखरेल बताउँछन् । उनका अनुसार, लामो समयसम्म खराब कणहरूकोे सम्पर्कमा रहँदा आँखामा हुने विभिन्न प्राकृतिक तत्त्व तथा आँसु सुक्ने हुन्छ । त्यसले एलर्जी र सुक्खा आँखाजस्ता समस्या देखिने गरेको छ ।

छालामा एलर्जी, सुक्खापन, विभिन्न दागधब्बा, संक्रमणजस्ता समस्या पनि निम्तिइरहेको चिकित्सक बताउँछन् ।

वातावरण विभागका अनुसार, डढेलो होस् वा सवारीसाधनबाट निस्कने धुवाँ दुवैमा कार्बनमनोअक्साइड, नाइट्रोजन डाइअक्साइडजस्ता तत्त्व हुन्छ । त्यो स्वास्थ्यका निम्ति घातक हुन्छ ।

घरबाहिर निस्कँदा मास्कको प्रयोग गर्नाले मात्रले पनि पीएम २.५ को असरबाट धेरै हदसम्म बच्न सकिने अध्ययनले देखाएको छ । यूएसएडका अनुसार, सामान्य कपडाको मास्कले पीएम २.५ का कणहरूलाई शरीरमा प्रवेश गर्नबाट ६० प्रतिशतसम्म जोगाउँछ । सर्जिकल मास्कले ९० र एन ९५ ले ९५ प्रतिशतसम्म सुरक्षा गर्ने यूएसएड क्लिन एयरले जनाएको छ ।