काठमाडौं । नयाँ बानेश्वरको ओह्रालो झरेर शंखमूल नपुग्दै बायाँतर्फ एउटा निजी विद्यालय छ, अवेयरनेश इन्टरनेशनल एकेडेमी । १२ वर्षदेखि पठनपाठन गर्दै आएको यस विद्यालय दुई दिनयता चर्चामा छ, शैक्षिक सामग्रीमूलक तीज गीतका कारणले ।

छिटो र छरितो ढंगले नेपाली व्याकरण सिकाउने उक्त सन्देशमूलक गीत सामाजिक सञ्जालमा भाइरल भएको छ । 

गीत केहीअघिसम्म कक्षा कोठामा लोकप्रिय थियो । विद्यार्थीका बीचमा कर्णसुधा थियो । विद्यालयका नेपाली विषयका शिक्षक विमलप्रसाद घिमिरे लयवद्ध तरिकाले गीत गाउँथे । विद्यार्थीहरू कम्मर मर्काउँदै कण्ठस्थ तुल्याउँथे ।

तर, यो गीत अब विद्यालयको मात्रै सम्पत्ति रहेन । शैक्षिक सामग्रीमात्रै होइन, ह्रश्व दीर्घ सिकाउने ‘गुरुमन्त्र’का रूपमा भाषापारखीका बीचमा पुगिसकेको छ । गीतमा प्रयुक्त नियम अन्य शिक्षालयका लागिसमेत अनुकरणीय र अनुशरणीय बनेको छ ।

बुधबार बाह्रखरीकर्मी एआईए स्कुल शंखमूल पुग्दा घिमिरे हँसमुख मुद्रामा थिए ।

“राम्रो काम गरे त प्रशंसाले पछ्याउँदो रहेछ नि है ?,” हाँस्दै उनले गीतको मर्म–गर्भ दुवै उधिने ।

० ० ०
१२ वर्ष आफ्नै विद्यालयमा, ८ वर्ष अन्यत्र विद्यालयमा गरी उनले झन्डै २० वर्ष अध्यापन गरे । पढाउने उनको शैली नूतन थियो । नितान्त मौलिक र आधुनिक शैलीसँग मिल्दोजुल्दो पनि । 

सरस र सरल भाषामा पढाउन माहिर विमल विद्यार्थीका आँखामा सधैँ आदर्श शिक्षक रहिरहे । पट्यारलाग्दो, दिक्दारलाग्दो आँखाबाट विद्यार्थीले कहिल्यै हेरेनन् ।
नेपाली विषय शिक्षक । नेपाली विषय अध्यापन गर्ने भन्नेबित्तिकै एउटा विम्बले मस्तिष्क रिँगाउन थाल्छ । संस्कृतमा पारङ्गत । आदीम, गुरुकुल शैली पछ्याउने । घोकन्ते शिक्षा, ध्याउन्ने खेती मार्काका ।

पठनपाठनमा यातना, रटान, घोटान प्रधान मान्ने त्यसप्रकारका शिक्षकको कक्षामा विद्यार्थी भरसक पस्नै मान्दैनन् । पसिहाले पनि मूर्तिवत् शान्त हुन्छन् । सिकाइमा लगाव पटक्कै देखिँदैन । परीक्षामा कतिपय अनुत्तीर्ण, कतिपय पासमात्रको प्राप्ताङ्क पाउँछन् ।

अतःएवः सिकाइमा मौलिक शैलीको खोजी गरिरहेका विमलले नयाँ शिल्प प्रत्युत्पादन गरे । संगीतमा सानैदेखि रूची थियो । कथा, कविता भाका हालीहाली पढ्न रुचाउने । गद्य–पद्य शैलीका कवितामा पनि रुची मुखरित हुन्थ्यो । त्यही शिल्पलाई पठनपाठनमा समेत भित्र्याए ।

साधारण नेपालमा त कथा, कविता हुन्छ, विद्यार्थीको रुची घट्दैन । जब व्याकरणको पाठ पल्टायो, विद्यार्थी निदाउन थालिहाल्छन् । पट्यार मान्दै हाईहाई काढ्छन् ।
त्यही व्याकरणका केही साधारण नियमलाई श्लोकवद्ध गरेर कक्षामा पढाउन थाले । विद्यार्थीको रुचीको पारो ह्वात्तै आकाशियो । व्याकरण विषय पढ्न ‘मोनोटोनस’ ठान्ने विद्यार्थीहरू पनि हाँसीहाँसी गीत गाउन थाले । नियम कण्ठस्थ बनाउन थाले ।

हिमवत् क्षेत्रको यो आँगन, कला–संस्कृति–साहित्य–सिर्जनाको अद्वितीय भण्डार नै हो । वेद, उपनिषद्, पुराणका ऋचा कष्ठस्थ पारेर हुर्किएको पुस्ताको प्रभाव छँदैछ ।

अतः गीतिवद्ध, श्लोकवद्ध, संगीतवद्ध शिक्षा सिकाइमा ज्यादा प्रभावकारी हुन्छ । कक्षा कोठाको चार पर्खालभित्रको परीक्षणमा उनी सफल देखिएका थिए । अहिले त सिकाइमै ‘कोर्ष करेक्सन’ गराउने गरी चर्चा बटुलिइरहेको छ ।

तीजकै लयमा किन ?
त्यसो त उनले यही वर्षमात्रै गीति लयमा व्याकरण पढाउन थालेका होइनन् र उनको अध्यापनमा संगीतको रङ मिसिएको आजैमात्रै पनि होइन ।
दुई दशकदेखि नै उनी यही शैली अनवरत, अविच्छिन्न पछ्याइरहेका छन् ।

कहिले नाच्दै त कहिले गीत गाउँदै कक्षामा प्रविष्ट हुने विमल घिमिरेको नवीन शैलीबाट प्रह्लादित विद्यार्थीहरूले म्युजिक नेपालको युट्युब च्यानलबाट गीत रिलिज भएलगत्तै प्रतिक्रिया व्यक्त गरे, “सर ! हामीलाई दश–पन्ध्र वर्षअघिको झल्को पो आयो ।”

अतः शिक्षण सिकाई कार्यकलापमा उनी नयाँनयाँ शैलीका आविष्कारकमै पनि दरिन्छन् ।

विगत चार–पाँच वर्ष पहिल्यै उनले एकदुई श्लोक रचना गरिसकेका थिए । विद्यार्थीले आउँदो पनि पारेका थिए । शिक्षक– विद्यार्थीकामाझ लोकप्रिय पनि भयो ।
तर, यसपटक उनले तीजकै भाकामा सातै श्लोक तयार गरे । फलतः गीतले मनग्गे चर्चा कमायो ।

कारण ?

तीजेगीत भन्नेबित्तिकै हाम्रो मस्तिष्कमा अलग्गै प्रभाव छ– सासु–बुहारीको जुहारी, घर–माइतीका व्यथा, नन्द–आमाजूप्रति आक्रोश अनि दुलहीको आर्तनाद ।
त्यसबाहेक सहरी क्षेत्रमा तीजमा अवर्णनीय विकृति घुसिसकेको छ । दरको सितन दारु । महिनादिन अगावैदेखि पार्टी प्यालेसमा नाचगान र रामरमिता । वाक्कदिक्क छ जनमानस ।

फेरि तीजसँगै जोडिएको अर्को विकृति पनि छ– गहना प्रदर्शन । घरमा खाने नुन होस् कि नहोस्, सुन जोड्नैपर्ने सामाजिक मूल्यमान्यता ।

यी सबैले दिक्किएका तीज पारखीलाई अलग्गै स्वाद हुने ठानेर तीजकै छेको पारेर गीत सार्वजनिक गरेका हुन् उनले । तीजकै प्राचिन भाका, शैली पछ्याएकाले जनजिब्रोले टपक्कै टिप्यो पनि ।

“सधैँ साडी हेर्दाहेर्दा वाक्कदिक्क भएकालाई नयाँ स्वाद पनि हुने भनेर हामीले विद्यालयकै छात्रहरूको स्वर, नृत्य समावेश गरेर भिडियो तयार पार्‍यौँ । छायाङ्कन पनि विद्यालयमै गर्‍यौँ,” सगर्व सुनाउँछन् शिक्षक घिमिरे ।

छायाङ्कनको निहितार्थ
गीत छायाङ्कनको विशुद्ध उद्देश्य शैक्षिक सामग्री उत्पादन थियो । त्यसैले विमलले साधारण मोबाइलले भिडियो खिच्ने र विद्यार्थीलाई पढाउने उद्देश्य राखेका थिए ।
तर, विद्यार्थीको तीक्ष्ण लगाव, कर्णमधु आवाजले संगीत शिक्षक राजकुमार घिमिरे राम्रै क्यामेराले भिडियो छायाङ्कन गर्ने निष्कर्षमा पुगे ।

भिडियो खिचियो । सर्सर्ती हेर्दा राम्रै देखियो । उनलाई अतिरिक्त मोह जाग्यो– युट्युवमा हाल्न पाए पनि हुने ।

उनले म्युजिक नेपाललाई अनुरोध गरे । कम्पनीले सर्सर्ती भिडियो नियाल्यो । गीत सन्देशमूलक थियो ।

कम्पनीले नकार्न सकेन, “गीत व्यवसायको हिसाबले सोच्ने हो भने नराख्न पनि सकिन्छ । तर, सन्देश प्रवाह गर्ने र ‘चेतनाका लागि शिक्षा’ विद्यालयको जुन नारा छ, त्यसलाई सार्थक तुल्याउन पनि हामी युट्युबमा राख्छौँ ।”

जब दुईदिन अगाडि भिडियो रिलिज भयो, चर्चा–परिचर्चाको पारो ह्वात्तै बढिहाल्यो ।

विद्यालय संगीतमा आत्मनिर्भर
विद्यालयले आफ्नै बलबुतामा श्लोकलाई संगीतवद्ध गर्‍यो । राजकुमारले नै संगीत भरे । विद्यालयका नृत्य शिक्षकले विद्यालय पोसाकमै विद्यार्थी भाइबहिनीलाई नृत्यमा पारङ्गत तुल्याए ।

“अहिलेका विद्यार्थी निकै तीक्ष्ण, तिलस्मी, बहुप्रतिभाशाली, क्षमतावान छन् । एकपटक पढाएको कुरा टपक्कै टिप्छन् र वर्षौं बिर्संदैनन् । संगीतप्रति त उनीहरूको मोह झन् ठूलो छ । अतः सिकाइमा यो विधि ज्यादै प्रभावकारी हुन्छ,” कुराकानीकै क्रममा विमलले जोडे ।

त्यसो त विद्यालय संगीतमा आत्मनिर्भर छ । विद्यालयस्तरीय कार्यक्रम होस् या अभिभावक दिवस, त्यहीँका छात्रछात्रा गाउँछन्, बजाउँछन् वान्कीपूर्ण नृत्यछटा पस्कन्छन् ।

तीज गीत छायाङ्कनका लागि त्यसले राम्रै काम गर्‍यो ।

सिकाइको शैली फेर्नुपर्छ 
मुलुकमा विद्यालय बाहिर रहेका विद्यार्थीको संख्या सरकारकै तथ्यांकलाई आधार मान्ने हो भने पुगनपुग एकलाख छ । त्यो भन्दा चर्को छ– ‘ड्रप आउट रेट’ !
यसको कारण शिक्षण सिकाइ क्रियाकलाप पनि हो । परम्परागत, गुरुकुल, घोकाउने, रटाउने र यातना दिने शैलीका पठनपाठनले विद्यार्थीलाई ‘कक्षा छाड्न’ सघाइरहेको छ ।

गीत–संगीतका माध्यमबाट पठनपाठन गर्ने हो भने त्यसलाई शून्यमा झार्न सकिन्छ ।

“वर्षौअघि सुनेका संगीतका हरफ आज पनि हामीलाई कण्ठस्थ छ । सिकाइमा यस्तै शैली पछ्याउने हो भने निकै प्रभावकारी हुन्छ,” यसो भन्छिन्, सोही विद्यालयकी मेधावी छात्र दीलासासिंह ठकुरी ।

बर्दिबास, औरही रोडकी रैथाने ठकुरी कक्षा तीनदेखि एआईएमा पढ्न थालेकी हुन् । १० कक्षामा पढ्ने विलक्षण छात्र मंगलबारमात्रै अन्तर विद्यालयस्तरीय वक्तृत्वकलामा प्रथम भइन् । कुराकानी गर्दैगर्दा पनि पुरस्कार लिन जान हतार थियो उनलाई ।

चर्चामा रहेको तीज गीतको उद्घोषिका पनि रहेकी ठकुरी भन्छिन्, “पछिल्लो समयको पढाइ र पठनपाठन शैली निकै पट्यारलाग्दो बन्दै छ । संगीत, नृत्य मिसाउने हो भने निकै रसिलो हुन्छ ।”

यस्तो छ गीत