काठमाडौं । भारतको राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघले सन् २०२५ मा आफ्नो स्थापनाको १०० वर्ष पूरा गर्दै छ । यी सय वर्षमा संघ, यसको विचारधारा वा गतिविधि हेडलाइनमा नभएको सायदै कुनै समय छैन । तर संघले इतिहासदेखि नै भारतलाई हिन्दू राष्ट्र बनाउनेमा वकालत गर्दै आएको र अल्पसंख्यकप्रति कठोर दृष्टिकोण राख्ने गरेको भन्दै प्रश्न उठ्ने गरेको छ । 

राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघ, सामान्यतया आरएसएस वा संघ भनेर चिनिन्छ । यो एक हिन्दू राष्ट्रवादी संगठन हो । जसको स्थापना सन् १९२५मा महाराष्ट्रको नागपुरमा डा. केशव बलिराम हेडगेवारले गरेका थिए । हेडगेवार हिन्दू राष्ट्रवादी विचारक विनायक दामोदर सावरकरको विचारबाट प्रभावित भएको मानिन्छ। केही समय कांग्रेससँग जोडिएपछि हेडगेवारले वैचारिक मतभेदका कारण कांग्रेस पार्टी छाडेर संघको स्थापना गरेका थिए । 

हालै संघका एक नेताले देशमा करिब एक करोड स्वयंसेवक रहेको बताएका छन् । आरएसएसले आफूलाई गैरराजनीतिक सांस्कृतिक संगठनको रूपमा वर्णन गर्दछ, तर राजनीतिक दल भारतीय जनता पार्टी (बीजेपी)को ‘संरक्षक’को भूमिका खेल्छ । आरएसएसका अनुसार यो एक सांस्कृतिक संगठन हो जसको उद्देश्य हिन्दू संस्कृति, हिन्दू एकता र आत्मनिर्भरताका मूल्यहरूलाई बढावा दिनु हो ।

संघ भन्छ कि यसले राष्ट्रिय सेवा र भारतीय परम्परा र सम्पदाको संरक्षण जस्ता मुद्दाहरूमा जोड दिन्छ। गैरराजनीतिक भएको दाबी गरे पनि संघका धेरै व्यक्ति चुनावी राजनीतिमा सक्रिय छन् ।

जसमध्ये पूर्वप्रधानमन्त्री अटल बिहारी वाजपेयीदेखि वर्तमान प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीसम्म धेरै नाम गनिन्छन् । संघका अखिल भारतीय प्रचार प्रमुख डा. सुनील अम्बेकरले आफ्नो पुस्तक ‘आरएसएस २१औँ सदीके लिए रोडम्याप’मा संघले समाजमा शासन गर्ने छुट्टै शक्ति बन्न नचाहने र यसको मुख्य उद्देश्य समाजलाई बलियो बनाउनु रहेको बताउँछन् ।

सोही पुस्तकमा अम्बेकरले ‘संघ समाज बनेगा’ एउटा नारा हो, जुन आरएसएसमा बारम्बार प्रयोग हुने गरेको लेखेका छन् । वर्तमान सरसंघचालक मोहन भागवत भन्छन् कि संघ एक “कार्य प्रणाली हो र अरू केही छैन । उनका अनुसार आरएसएसले व्यक्तित्व विकासको काम गर्छ ।”

संगठनात्मक एकाइ हो, जसले यसलाई तल्लो तहमा प्रमुख उपस्थिति दिन्छ । शाखा राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघका सदस्यहरूलाई वैचारिक र शारीरिक रूपमा तालिम दिने ठाउँ हो । धेरैजसो शाखाहरू हरेक दिन बिहान र कहिले बेलुका सञ्चालन हुन्छन् । केही क्षेत्रमा यी शाखाहरू हप्ताको केही दिन सञ्चालन हुन्छन् ।

आरएसएसका अनुसार भारतमा ८३ हजारभन्दा बढी शाखा छन् । शाखामा शारीरिक व्यायाम र खेलहरूका साथै टोली कार्य र नेतृत्व कौशल सुधार गर्न डिजाइन गरिएका गतिविधि सिकाइन्छ । संघका सदस्यहरूलाई शाखामै वैचारिक शिक्षा दिइन्छ । शाखामा नै उनीहरूलाई हिन्दूत्व, हिन्दू राष्ट्रवाद र आरएसएसका अन्य मूल सिद्धान्तहरूबारे सिकाइन्छ।

आरएसएस देशभर आफ्नो उपस्थिति विस्तार गर्न र कायम राख्न शाखाहरूमा निर्भर छ । राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघले आफ्नो औपचारिक सदस्यता नभएको बताएको छ । आरएसएस शाखामा भाग लिने मानिसहरूलाई स्वयंसेवक भनिन्छ र संघका अनुसार कुनै पनि हिन्दू पुरुष स्वयंसेवक बन्न सक्छ । आरएसएसका अनुसार कुनै पनि व्यक्तिले संघको निकटतम शाखामा सम्पर्क गरी स्वयंसेवक बन्न सक्छन् ।

स्वयंसेवक बन्नको लागि कुनै शुल्क, दर्ता फारम वा औपचारिक आवेदन छैन । संघको भनाइ छ कि जो बिहान वा साँझ दैनिक शाखमा उपस्थित हुन थाल्छ त्यो संघको स्वयंसेवक हुन्छ ।

संघले यो पनि भन्यो कि यदि कसैलाई आफ्नो नजिकै शाखा वा स्वयंसेवक चलिरहेकोबारे थाहा छैन भने, तिनीहरूले यसको वेबसाइटमा फारम भर्न सक्छन्, त्यसपछि निकटतम शाखा वा स्वयंसेवकको बारेमा संघमा सामेल हुन जानकारी प्रदान गरिन्छ । बीबीसी