गत साता वीरगन्ज महानगरपालिकामा रहेको सुपर ग्यास उद्योगको प्लान्टमा भएको भीषण आगलागीका कारण चार जनाको ज्यान गयो ६ जनाभन्दा बढी गम्भीर घाइते भए । आगो नियन्त्रण गर्न वारुणयन्त्रसहित गएका २ जना कर्मचारी र वारुणयन्त्र नै आगोमा परेको भनिएको छ ।  उक्त ग्यास उद्योग नजिकै रहेको एउटा गाउँ नै खाली गरिएको थियो । आगालागी सुरु भएको करिब आठ घन्टापछि आगो नियन्त्रणमा आएको थियो । वीरगन्जमा भएको उक्त आगालागीपछि अहिले ग्यास प्लान्ट तथा पेट्रोल पम्प रहेको क्षेत्रमा एक प्रकारको त्रास फैलिएको पाइन्छ । साथै ग्यास प्लान्ट तथा पेट्रोल पम्पमा आगलागीको जोखिम कम गर्न अनिवार्य व्यवस्था गरिनुपर्ने आगो निभाउने साधन (अग्नि नियन्त्रक यन्त्र तथा सामग्री ) प्रति पनि शंका गर्न थालिएको छ ।  

ग्यास प्लान्ट तथा पेट्रोल पम्पमा आगालागी नियन्त्रण लागि आवश्यक पर्ने सामग्रीको अनिवार्य व्यवस्था गरिनुपर्छ । त्यस्ता आगो निभाउने यन्त्र वा सामग्रीको ग्यास प्लान्ट तथा पेट्रोल पम्पमा काम गर्ने सबै तहका कर्मचारी तथा कामदारले प्रयोग गर्ने तरिका सिक्नुपर्छ तथा हरेक ६ महिना वा प्रत्येक वर्ष आगो निभाउने यन्त्र वा सामग्रीको प्रयोग गर्ने अभ्यास गर्नुपर्छ ।

आगो निभाउने साधन प्रत्येक वर्ष वा केही निश्चित् अवधिमा परीक्षण गरेर त्यसको समयावधि अङ्कित गर्नुपर्छ । नेपालमा कतिपय पेट्रोल पम्पमा आगो निभाउने साधनसमेत देखिँदैन, भएको ठाउँमा पनि पुरानो भएको (सायद पम्प स्थापना गर्दा राखेको हुनुपर्छ), धुलोले ढाकिएको र नचल्ने अवस्थामा देख्न सकिन्छ । साधारणतया आगलागीको सुरु सानो झिल्कोबाट हुन्छ । उक्त झिल्कोलाई समयमै नियन्त्रण गर्न वा निभाउन सकियो भने ठूलो जनधनको नोक्सानबाट जोगिन सकिन्छ ।  ग्यास प्लान्ट र पेट्रोल पम्पहरुमा अनिवार्यरूप आगो निभाउने साधन तथा यन्त्रको व्यवस्था भयो र त्यहाँ कार्यरत सबै कर्मचारीले आगो निभाउने साधन तथा यन्त्रको प्रयोग गर्न सक्ने हो भने आगोलाई समयमै नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।

नत्रभने आगोको सानोरूप देख्दा पनि केही गर्न नसक्ने अवस्था आउँछ र वारुणयन्त्र आउने बेलासम्म आगो नियन्त्रणभन्दा बाहिर गइसकेको हुन्छ । ग्याँस प्लान्टहरूको धुवाँ संसूचक (धुवाँ आयो भने साइरेन बज्ने खालको) हरू प्रशस्त मात्रामा राख्नुपर्छ । यसले गर्दा प्लान्टभित्र काम गरिरहेका मानिस समयमै सुरक्षित स्थानमा पुग्नसक्छन् । आगलागीको जोखिम कम गर्न धुवाँ आउनासाथ वा आगो लाग्नासाथ सूचना चेतावनी दिने सामान्य यन्त्र विश्वभर प्रचलित छ र आर्थिक हिसाबले पनि त्यति महँगो पर्दैन अनि प्राविधिक हिसाबले पनि सरल हुन्छ ।

आगो नियन्त्रण गर्न वारुणयन्त्रसहित गएका २ जना कर्मचारी र वारुणयन्त्र नै आगोमा पर्नुले के प्रष्ट पार्छ भने आगो नियन्त्रण गर्ने निकायकै कर्मचारी पनि तालिम प्राप्त छैनन् । उनीहरुलाई कस्तो स्थानमा लागेको आगोलाई कसरी नियन्त्रण गर्नुपर्छ र के कस्ता सुरक्षाका उपाय अपनाउनुपर्छ त्यसको जानकारी छैन । साथै आगो नियन्त्रण गर्ने कर्मचारीको सुरक्षालाई आवश्यक पर्ने विशेष प्रकारका कपडा, जुत्ता, हेल्मेटआदि साधन पनि उपलब्ध नभएको देखिन्छ, सुनिन्छ । विकसित देशहरूमा पहिलो प्राथमिकतामा सुरक्षा, दोस्रो प्राथमिकता सुरक्षा र तेस्रो प्राथमिकता सुरक्षा भनेर काम गर्ने गरिन्छ । नेपालमा जस्तोसुकै जोखिमयुक्त कार्य गर्दा पनि सुरक्षाका आधारभूत कुरालाई पनि बेवास्ता गरिन्छ । फलस्वरूप, बर्सेनि धेरै जनाको ज्यान जाने गर्छ । 

मापदण्डअनुसार ग्यास उद्योग बस्तीबाट १ किलोमिटर टाढाको दूरीमा हुनुपर्छ । धेरै स्थानमा गाउँ तथा सहरकै बीचमा ग्याँस प्लान्ट संचालन गरेको पाइन्छ । सञ्चालित ग्यास उद्योगले आगो नियन्त्रणका लागि अग्नि नियन्त्रक (फायर फाइटिङ मेसिन), फायर कुलिङ र वाटर कुलिङ्गको व्यवस्था गर्नुपर्ने अनिवार्य गरिएको भए पनि कार्यन्वयन गरेको पाइँदैन । बनेपा क्षेत्रमा नजिक नजिकै ३-४ वटा ग्यास प्लान्ट देख्न सकिन्छ । एउटा प्लान्टमा कदाचित आगो लागेमा सारा गाउँ वा सहरको ठूलो क्षेत्रनै सखाप हुने र ठूलो जनधनको क्षति हुने जोखिम यसले बडाएको छ ।

काभ्रेको साँगामा स्पाइनल पुनर्स्थापना केन्द्र (रिह्याव सेन्टर) छ जहाँ उपचार गर्नेहरु सजिलै यताउति गर्न सक्दैनन् । त्यससँगै ठूलो ग्यास उद्योग छ । त्यसकारण  ग्यास उद्योगसँगै अस्पातल /पुनर्स्थापना केन्द्र वा अस्पातल / पुनर्स्थापना केन्द्रसँगै ग्यास उद्योग संचालन गर्न अनुमति दिन मिल्छ ? ग्यास उद्योगमा कुनै दुर्घटना भएमा यसबाट हुने क्षतिको आकलन गर्नु पर्दैन र ? प्रष्ट रूपमा ठूलो जोखिम देखिन्छ । त्यस्तै संसारमा कतै पनि पेट्रोल पम्पहरू घनाबस्ती तथा बजारको बीचमा राखिँदैन । काठमाडौं वा अन्य सहरमा खोलिएका बिना मापदण्डका पेट्रोल पम्पमा  आगो लाग्यो भने त्यसले अकल्पनीय स्थिति ल्याउन सक्छ । यसलाई राज्यका सम्बन्धित निकायले बेवास्ता गरेका छन् ।

भूमिगत पानी निकालेर बिनापरीक्षण र प्रशोधन पिउने पानीकोरूपमा प्रयोग गर्ने प्रचलन भएको स्थानमा त झन् ग्यास प्लान्ट बस्ती नजिक राख्नै हुँदैन । यसबाट अर्को जोखिम पनि हुन सक्छ त्यो हो ग्याँस प्लान्टको ट्यान्कीमा रसायनिक पदार्थको चुहावट भूमिगत पानीमा मिसिन सक्ने । सामान्यतया बिनापरीक्षण थाहा नपाइने मात्रामा रसायनिक पदार्थ चुहावट भई पानीमा मिसिएको हुनसक्छ जुन पानीको प्रयोगले विशेषगरी बालबालिकामा ठूलो असर पर्न सक्छ ।

अरु विपद्का तुलनामा आगलागीले गर्ने भौतिक क्षति धेरै हुन्छ भनिन्छ । राज्यले विगतमा आगालागीलाई विपद्को रूपमा लिएको थिएन । सन् २०१० मा नेपाल सरकारले आगोबाट हुने जोखिमलाई नियन्त्रण गर्न निर्देशिका जारी गरेको छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डअनुसार प्रत्येक २० हजार जनसंख्यालाई १ अग्निनियन्त्रक र २८ हजार जनसंख्यालाई १ वारुणयन्त्र चाहिन्छ । तर, करिब ३५ लाख जनसंख्या भएको काठमाडौं उपत्यकामा १० वटा वारुणयन्त्र (दमकल) पनि तयारी अवस्था छैनन् । अहिलेका धेरै नगरपालिकामा वारुणयन्त्र (दमकल) नै छैन । उदाहरणको लागि ताप्लेजुङको सदरमुकाम फुङ्लिङमा आगो लागेमा इलाम वा झापाबाट वारुण यन्त्र मगाउनुपर्छ र इलामबाट फुङ्लिङ पुग्न कम्तीमा ५-६ घन्टा लाग्छ । यस्तो अवस्था नेपालका अधिकांश नगरपालिकामा छ ।  आगो निभाउन प्रयोग गर्नुपर्ने फोम नामको रासायनिक पदार्थ (वा अन्य रासायनिक पदार्थ) प्रयोग कम हुँदा भएका वारुणयन्त्रले पनि प्रभावकारी काम गर्न सक्दैनन् । करिब ४-५ हजार लिटरमात्रै पानी राख्न मिल्ने दमकल भएकाले यति थोरै पानीको  भरमा आगो निभाउन सकिँदैन । त्यसमाथि पेट्रोलियम पदार्थमा लागेको आगो पानीको प्रयोग गरेर नियन्त्रण गर्न गाह्रो हुन्छ ।

समयमै बारुणयन्त्र नपुग्दा ठूलो क्षति भएको घटनाबाट हामी अनभिज्ञ छैनौ । सके सबै ठाउँमा बारुणयन्त्र र नभए ट्यांकर वा जेजे उपलब्ध हुनसक्छन् सबै साधन तयारी अवस्थामा राख्नु आवश्यक छ । यसका लागि सरकारी निकायले तदारुकता देखाउनुपर्छ । साधन भएरमात्र हुँदैन, जनशक्तिको उत्तिकै खाँचो पर्छ । आवश्यक साधन स्रोत र जनशक्ति तयारी अवस्थामा रहने हो भने आगलागी सुरु भएको केही समयमै नियन्त्रणमा लिने र क्षति न्यून गर्ने सम्भावना रहन्छ ।

पेट्रोलियम पदार्थ भण्डारण हुने ग्यास प्लान्ट र पेट्रोल पम्पहरु आगलागीको ठूलो जोखिममा हुन्छ । यस्ता स्थानमा लागेको आगो सजिलै नियन्त्रणमा पनि आउँदैन । साथै वरपरको ठूलो क्षेत्रलाई असर पर्न सक्छ । पेट्रोलियम पदार्थमा लागेको आगो एकदम चाँडो फैलने हुनाले आगो नियन्त्रण गर्ने निकायमा खबर पुगेर आगलागी भएको स्थानमा अग्नि नियन्त्रक आइपुग्दासम्म ठूलो क्षति भइसकेको हुन्छ । त्यसकारण ग्यास प्लान्ट र पेट्रोल पम्पहरूले त आगलागीको जोखिम न्यूनीकरणका सबै उपाय अवलम्बन गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यस्तै राज्यले पनि जहाँ पायो त्यही ग्याँस प्लान्ट र पेट्रोल पम्प संचालन गर्न अनुमती दिनुहुँदैन ।
( क्यानाडामा इन्जिनियरिङमा विद्यावारिधि गर्दै)
@KS_Paudel