काठमाडौं । नेपालको दूरुसञ्चार क्षेत्रमा सेवा प्रदान गरिरहेको एकमात्र निजी दूरसञ्चार कम्पनी एनसेल मंगलबार १९ वर्ष पूरा गरी २० वर्षमा प्रवेश गरेको छ ।  सन् २००४ मा मेरो मोबाइलका नामले स्पाइस नेपाल अन्तर्गत स्थापना भएको कम्पनीको नेटवर्कमा सन् २००५ को सेप्टेम्बर १७ मा पहिलोपटक फोनको घण्टी बजेको थियो । 

यसरी सन् २०२४ को सेप्टेम्बर १७ मा एनसेल १९ वर्ष पूरागरी २०औं वर्षमा प्रवेश गरेको हो । दुई दशकसम्म आइपुग्दा एनसेलको सेवामात्रै देशको कुनाकाप्चामा पुगेन, कम्पनीको विषयमा अनेकौं टिकाटिप्प्णीहरु समेत देशभर छरिए । 

एनसेलले यो अवधिमा नेपालको दूरसञ्चार क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान गर्दै सरकारलाई ३ खर्ब रुपैयाँभन्दा बढी कर तिरेको जनाएको छ । हाल एनसेलको सय प्रतिशत स्वामित्व नेपाली मूलका उद्यमी सतीशलाल आचार्यको नाममा छ । 

जसमा २० प्रतिशत सेयर नेपालमै दर्ता रहेको सुनिभेरा क्यापिटल भेञ्चरको नाममा छ ।  बाँकी ८० प्रतिशत सेयर तेस्रो मुलकमा रहेको रेनोल्ड्स होल्डिङ्सको नाममा छ ।  उक्त रेनोल्ड्स होल्डिङ्सलाई आजियाटा ग्रुप बहार्डबाट बेलायतमा रहेको सतीशलाल आचार्यकै स्पेक्ट्रलाइट युके लिमिटेड कम्पनीले खरिद गरेको थियो ।

एनसेलको इतिहास

नेपालको पहिलो निजी क्षेत्रको जीएसएम सेलुलर मोबाइल सेवा प्रदायकका रुपमा सन् २००४ मा स्पाइस नेपालले कम्पनी दर्ता गरेको थियो ।  करिब एक वर्षपछि सन् २००५ को सेप्टेम्बर १७ देखि कम्पनीले सेवा सुरु गरेको थियो । 

सेवा सञ्चालन गर्दा नेपालमा ६ प्रतिशत जनसंख्याले मोबाइल फोन प्रयोग गरेको अवस्थामा रहेकोमा अहिले एनसेलले एक करोड ६० लाख ग्राहकलाई सेवा दिइरहेको बताएको छ ।  दूरसञ्चार क्षेत्रको नियामक निकाय नेपाल दूरञ्चार प्राधिकरणको तथ्यांकअनुसार हाल नेपालमा मोबाइल फोन एवं भ्वाइस टेलिफोन सेवा प्रयोगकर्ताको संख्या ११९ प्रतिशत पुगको छ ।

सन् २००८ को सेप्टेम्बर २७ मा युरोपियन कम्पनी टेलियासोनेराले एनसेलको सेयर खरिद गर्दै नेपाली बजारमा प्रवेश गरेको थियो ।  त्यसपछि सन् २०१० को मार्च १२ मेरो मोबाइल एनसेलका नामले ‘रिब्रान्ड’ गरिएको थियो । 
त्यसैवर्ष सन् २०१० कै अक्टोबर २९ मा एनसेलले सगरमाथा क्षेत्रमा थ्रीजी सेवा विस्तार गरेको थियो ।

नेपाली बजारमा एनसेलको लगानी र विस्तारले सन् २०११ को मे ३ मा नेपाल टेलिकमलाई उछिन्दै नेपालकै ठूलो टेलिकम कम्पनीको स्थान ओगटेको थियो ।  सन् २०१५ को नोभेम्बर १८ मा कम्पनीले सबैभन्दा ठूलो करदाताका रुपमा सम्मान पाएको थियो ।

त्यसपछि सन् २०१६ को अप्रिल १३ मा मलेसियन कम्पनी आजियाटा ग्रुपले एनसेलमार्फत नेपाल प्रवेश गरेको थियो । सोही वर्ष अगस्ट १८ मा कम्पनीले एनसेलको लोगो परिर्वतन गरेको थियो ।

मलेसियन कम्पनी आजियाटा ग्रुप बहार्ड अन्तर्गतको आजियाटा युके लिमिटेडको स्वामित्वमा रहिरहँदा एनसेलले सन् २०१७ को मे ३१ म फोरजी सेवा सुरु गरेको थियो । सन् २०२१ को अगस्ट ३ मा पब्लिक लिमिटेड कम्पनी बन्दै एनसेलको नाम एनसेल आजियाटा लिमिटेड राखिएको थियो ।

सन् २०२२ को सेप्टेम्बर ५ मा कम्पनीले भ्वाइस ओभर दि एलटीई (भोल्टी) सेवा सुरु गरेको थियो ।  सोही वर्षको नोभेम्बरमा एनसेलले ई सिम उपलब्ध गराउन थालेको थियो । सन् २०२३ को मे ९ मा एनसेलले ९७० रेन्जका नम्बर उपलब्ध गराएको थियो । 

आजियाटा ग्रुपले सन् २०२३ कै डिसेम्बर १ मा स्पेक्ट्रलाइट युकेलाई एनसेलको सेयर बिक्री गर्दै नेपालबाट बाहिरिएको घोषणा गरेको थियो । 

हाल एनसेल स्पेक्ट्रलाइट युके लिमिटेडको स्वामित्वमा सञ्चालनमा रहेको छ ।

नेपालमा एनसेलको योगदान कति ?

प्राधिकरणको पछिल्लो तथ्यांक अनुसार नेपालको भ्वाइस टेलिफोन सेवामा एनसेलको हिस्सा करिब ३७ प्रतिशत छ ।  यस्तै नेपालमा मोबाइल डाटाका क्षेत्रमा एनसेलको हिस्सा करिब २७ प्रतिशत छ । एनसेलले जीएसएम, ईडीजीई, थ्रीजी–एचएसपीएप्लस र डीसी–एभएसडीपीए प्रविधि प्रयोग गरी सेवा दिइरहेको बताएको छ । 

सन् २०१० मा सुरु गरेको थ्रीजी र सन् २०१७ देखि फोरजी मार्फत नेपाली उपभोक्तालाई उच्च गतिको मोबाइड डाटा सेवा प्रदान गरिरहेको बताएको छ । नेपालको ई–कमर्स, टेलिमेडिसिन, मोबाइल बैंकिंङदेखि आईटी क्षेत्रमा विगत दुई दशकदेखि योगदान गर्दै आएको एनसेलको भनाइ छ । 

कम्पनीका अनुसार देशभर करिब ९० प्रतिशत फोरजी कभरेज उपलब्ध गराएको अवस्थामा पनि दशमध्ये दुई जनाले मात्रै नियमितरुपमा डाटा चलाउने गरेको र यो दर दक्षिण एसियाकै कम हो ।

देशका ठूला करदातामध्येमा कम्पनीले विकासका क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान गर्दै आएको र राष्ट्रहितमा समेत हुनेगरी व्यवसायलाई दिगो बनाउन चाहेको बताएको छ ।  गएको आर्थिक वर्षसम्ममा ३ खर्ब २० अर्ब रुपैयाँभन्दा बढी राजस्व तथा शुल्क नेपाल सरकारलाई बुझाइसकेको एनसेलले जनाएको छ । 

कम्पनीले हाल करिब २५ हजारलाई प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष रुपमा रोजगारी उपलब्ध गराइरहेको बताएको छ । एनसेलले सन् २०१६ मा आजियाटा नेपाल भित्रिँदाको कर विवादमा ४७ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढी दायित्व भुक्तान गरेको थियो ।

सामाजिक क्षेत्रमा २ अर्ब 

एनसेलले आफ्नो सामाजिक उत्तरदात्यिव अन्तर्गत स्वास्थ्य, शिक्षा तथा वातावरणलगायतको क्षेत्रका विभिन्न दिगो परियोजनामा २ अर्ब रुपैयाँभन्दाबढी रकम योगदान गरेको बताएको छ । 

कम्पनीका अनुसार त्यस्ता योजनामध्ये काठमाडौं उपत्यकाको रिङरोडको ग्रिन बेल्ट, टेलिमेडिसिन तथा व्यक्ति विशेष स्वास्थ्य कार्यक्रम, ६० सरकारी स्कुलमा स्थापना गरेको हाइ–टेक डिजिटल ल्याब केही उदाहरण हुन् ।
कोभिड–१९ को महामारीका बेला उपभोक्ता तथा सरकारलाई गरकोे मद्दतले विश्व सञ्चार अवार्ड २०२१ प्राप्त गरेको बताएको छ । 

सन् २०१४ को बाढी तथा पहिरो, सन् २०१५ को भूकम्प र सन् २०२३ मा जाजरकोटमा गएको भूकम्पका बेला पनि कम्पनीले विभिन्न किसिमले योगदान गरेको थियो ।

के छ वर्तमान अवस्था र चुनौती

नेपालको दूरुसञ्चार बजारमा जीएसएम सेलुलर मोबाइल सेवा प्रदान गर्ने दुई कम्पनी छन् । 

दुईमध्ये एनसेल एउटा निजी कम्पनी हो । विश्वभर इन्टरनेटको प्रयोग बढेर प्रयोगकर्ताले फोन तथा म्यासेजका लागि इन्टरनेटका माध्यम प्रयोग गर्न थालेपछि टेलिकम कम्पनीको राजस्वमा ठूलो गिरावट आएको छ ।

डाटाको माग बढे पनि इन्टरनेट सेवा प्रदायकसँग समेत प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने अवस्था हुँदा डाटा सस्तो बनाउनु पर्ने अवस्था भएको र सरकारले यो स्थितिलाई नियमन एवं व्यवस्थापन गर्न कुनै पहल नचालेको टेलिकम कम्पनीको गुनासो छ । 

बंगलादेश एवम् श्रीलंकामा पछिल्लो पाँच वर्षमा करब ४० प्रतिशतले टेलिकम कम्पनीको राजस्व बढ्दा नेपालमा २५ प्रतितशले घटेको एनसेलले जनाएको छ । नेपालको जीडीपीमा टेलिकम क्षेत्रको योगदान पाँच प्रतिशतबाट घटेर दुईमा झरेको र टेलिकम क्षेत्रको बजार एक खर्बबाट ७५ अर्बमा झरेको कम्पनीहरुको तथ्यांक छ ।

करपछिको नाफाको झन्डै तीन गुणा बढी पुँजीगत खर्च हुने गरेको र नाफाको दुई/तीन गुणा नेटवर्क टिकाइ राख्नमात्रै खर्च गर्नुपर्ने अवस्थ रहेको कम्पनीको गुनासो छ । उदाहरणका लागि फाईभजी प्रविधि विस्तार गर्न झन्डै ६० अर्ब लगानी लाग्ने र त्यो अहिलेको नाफाको १२ गुणा हुने भन्दै आउँदो तीन वर्षसम्म फाईभजी विस्तार गर्न चुनौती रहेको एनसेलको आकलन छ ।

सरकारले आउँदो दशकमा ३० खर्बको आईटी सेवा निर्यात गर्ने र १५ लाख जनशक्ति भनेको विषय आईसीटी क्षेत्रको महत्वपूर्ण प्लेयर टेलिकम कम्पनीलाई मद्दत नगरी र यसको विकास नगरी सम्भव नहुने चुनौती रहेको एनसेलको भनाइ छ । 

सानो बजार, तुलनात्मक रुपमा स्पेक्ट्रम अक्सनको महँगो शुल्कले दूरसञ्चार सेवा महँगो बनाएको गुनासो छ । सन् २०५३ को दूरसञ्चार ऐन समयानुकुल नभएको र आम्दानीको ५० प्रतिशतभन्दा बढी कर तथा शुल्कका रुपमा तिर्नुपर्ने विषय चुनौतीपूर्ण रहेको कम्पनीहरुको भनाइ छ । 

आजियाटाले भविष्यमा समस्या आउनसक्ने भन्दै बाहिरिएको भन्ने टिप्पणी, यूटीएल, स्मार्ट टेलिकम, नेपाल स्याटेलाइट टेलिकम र सीजी टेलिकम बजारमा स्थापित हुन नसक्नु, नियामक निकायको कमजोरीका कारण दूरसञ्चार क्षेत्रको करिब १३ अर्ब राजस्व गुमेको विषयले यो क्षेत्र संकटकै अवस्थामा रहेको संकेत गरेको छ ।

अबको पाँच वर्षमा टेलिकम कम्पनीको आम्दानी १६ अर्बले घट्ने र सरकारले पाउने राजस्व ४ अर्बभन्दा बढीले घट्ने कम्पनीको प्रक्षेपण छ । 

वार्षिक ११ अर्ब दायित्व सरकारलाई भुक्तान गर्नुपर्दा टेलिकम पूर्वाधारमा पर्याप्त लगानी हुन नसक्ने र यसले पूर्वाधार बिगिई नेटवर्कको परफर्मेन्स, गुणस्तरदेखि सेवा नै संकटमा पर्ने स्थिति आउनसक्ने कम्पनीको चिन्ता छ ।

एनसेल विवादको श्रृंखला

एनसेलको सेयर खरिदबिक्री निरन्तर चरिहेको भएपनि वि.स. २०७३ को वैशाख १ गते आजियाटा नेपाल भित्रिँदा भएको ठूलो ‘डिल’पछि एनसेलको विषयमा विवाद चर्किन थालेको थियो । एनसेलको ८० प्रतिशत सेयर रेनोल्ड्स होल्डिङ्सका नाममा थियो । टेलियाबाट आजियाटाले रेनोल्ड्स होल्डिङ्स नै खरिद गरेको थियो । सेन्ट किट्स एन्ड नेभिस टापुमा रहेको रेनोल्ड्स होल्डिङ्सलाई नै अहिले स्पेक्ट्रलाइ युकले किनेको हो ।

तेस्रो मुलकमा रहेको होल्डिङ कम्पनीमार्फत आजियाटाले करिब एक खर्ब ४३ अर्ब रुपैयाँमा एनसेल खरिद गरेको थियो । नेपालमा विदेशी कम्पनीमार्फत भएको यो सम्भवतः पहिलो ठूलो कारोबारमा तिर्नुपर्ने पुँजीगत लाभकरको विवाद त्यतिबेलादेखि नै सुरु भयो ।

आजियाटाले तिर्नुपर्ने पुँजीगत लाभकको विवाद सार्वाेच्च अदालत पुगेको थियो ।  सर्वाेच्चले कानुन अनुसारको पुँजीगत लाभकर तिर्नुपर्ने फैसला सुनाएपछि २०७६ को चैत २९ मा एनसेलले उक्त कर भुक्तान गरेको थियो ।

एनसेलले तिर्नुपर्ने कर र जरिबाना लगायत विषयको विवादलाई लिएर आजियटा अन्तर्राष्ट्रिय मध्यस्थताकर्ता निकाय इन्टरनेसनल सेन्टर फर सेटलमन्ट अफ इन्भेस्टमेन्ट डिस्प्यूट (इक्सिड) समक्ष गएको थियो । 

करिब चार वर्षपछि सन् २०२३ को जुन ९ मा इक्सिडले नेपाल सरकारकै पक्षमा फैसला सुनाएको थियो ।

एनसेलको सेयर खरिदबिक्री सानो मात्रामा त्यसअघि पनि भइरहेको थियो । ती खरिद बिक्रीका विवाद धेरै चर्चामा आएनन् । तर ८० प्रतिशत र झन्डै डेढ खर्बको कारोबारको कर विवादयता एनसेललाई हेर्ने दृष्टिकोण बदलियो । 
यद्यपि, अदालतको फैसलापछि र त्यसअघि गरी कम्पनीले कानुन अनुसारको ४७ अर्ब कर तथा जरिबाना भुक्तान गरिसकेको बताएको छ ।

यसैबीच गत वर्ष सन् २०२३ को डिसेम्बर १ अर्थात् २०८० को मंसिर १५ मा आजियाटाले आफ्नो सबै सेयर बिक्रीको घोषणा गर्याे ।  करिब ६ अर्ब ६६ करोड रुपैयाँ पहिलो पटक दिनुपर्ने गरे कम्पनी बिक्री गरेपछि कर छलीकै लागि सस्तोमा बिक्री भएको भन्ने टिकाटिप्पणीसहित यो विषय पनि विवादित बन्यो ।

आजियाटाले सुरुमा ५ करोड ५० लाख अमेरिकी डलरमा कम्पनी बिक्री गरे पनि सन् २०२९ सम्म ८० प्रतिशत, ४० प्रतिशत, ३० प्रतिशत र २० प्रतिशत लाभांश पाउने गरी खरिदबिक्री सम्झौता गरेको छ ।

आजियाटाले कम्पनी बिक्री गरेको विषयमा सरकारी छानबिन समितिले छानबिन गरेको थियो ।  छानबिन समितिले यो खरिदबिक्री स्वीकार नगर्न सरकारलाई सुझाव दिएको छ ।  यस्तै खरिदबिक्री अपारदर्शी भएको र दूरसञ्चार ऐन, २०५३ अनुसार २५ वर्षपछि सरकारी स्वामित्वमा ल्याउनुपर्ने अध्ययन समितिको प्रतिवेदनको निश्कर्ष छ ।

आजियाटाले रेनोल्ड्स होल्डिङ स्पेक्ट्रलाइट युके लिमिटेडलाई बिक्रीको जानकारी उद्योग विभागलाई गराइसकेको छ ।  कम्पनी रजिष्ट्रारको कार्यालयमा ८० प्रतिशत रेनोल्ड्स र २० प्रतिशत सुनिभेराकै नाममा छ । प्राधिकरणले सेयर खरिद बिक्री स्वीकार गरेको छैन ।

एनसेलको लाइसेन्स अवधि नाघ्नुअघि अन्तिम पाँच वर्षका लागि २० अर्ब शुल्क बुझाएर नवीकरण गर्नुपर्ने विषयमा सरकारले १० प्रतिशत ब्याजसहितको चार किस्ता सुविधा उपलब्ध गराएको छ । 

सोही अनुसार लाइसेन्स नवीकरण भएको छ र प्राधिकरणले नवीकरण गर्दा पाँच वर्षपछि सरकारी स्वामित्वमा आउने शर्त राखेको छ । २०औँ प्रवेशमा पुगेको एनसेलले स्पेक्ट्रलाइट युके लिमिटेड अन्तर्गत रहेर नेपालमा इन्नोभेसन, इन्भेस्टमेन्टसहित नागरिकलाई उत्कृष्ट सेवा जारी राख्ने बताएको छ ।