जनकपुरधाम । जनकपुरधाम उपमहानगरपालिका–९ रमान्नद चोककी उमा दत्त र अञ्जु दत्त सासु–बुहारी हुन् । उनीहरूको खुसी गुमेको १९ वर्ष बितिसक्यो । यतिका वर्षहरूमा उनीहरूको आँशु नझरेको दिन छैन । व्यवस्था परिर्वतन गर्न हिँडेका उमाका छोरा र अञ्जुको श्रीमान अर्थात् मनोज दत्त अझै घर फर्किएका छैनन् ।

नेपाली सेनाले ०६० असोज २५ गते घरबाट उठाएर बेपता पारेको उमाको बिलौना छ ।

खाना खाइरहेकै बेला सादा पोसाकमा घर आएका सेनाले छोरालाई लगेको उमा बताउँछिन् । छोरालाई सेनाले अपहरण शैलीमा लगेको उमाले सुनाइरहँदा उनको आँखाभरि आँशु थियो ।

"हामी सबैजनालाई घरमा बन्द गरिदियो । छोरालाई पिट्दै सोधपुछ गर्न थाल्यो," १९ वर्ष अगाडिको त्यो दिन सम्झिँदै उमाले भनिन्, "छोराको गोजीबाट कमरेड लेखिएको कागजात भेटिएपछि लगे ।"

त्यसपछि मनोजलाई उनको परिवारका कुनै सदस्यले भेट्न पाएनन् । मनोज मरे/बाँचेको औपचारिक खबर छैन । तर, उनी पक्राउ परेको तीन वर्षपछि पत्रिकामा एउटा समाचार आयो– मनोज दोहोरो भिडन्तमा मारिए ।

मनोजको श्रीमती अञ्जु मरेको भए पनि सरकारले शव दिँदा चित्त बुझ्ने बताउँछिन् । तर, राज्यले सास र लाश दुवै खोसेको अञ्जुको गुनासो छ । "राज्यले मात्र होइन, जसलाई मेरो श्रीमानले फोटो राखेर भगवान मान्नुहुन्थ्यो उहाँहरूले पनि हाम्रो आशा मारेका छन्," अञ्जुले भनिन्, "सास, लाश र आश सबै खोसियो ।" 

परिवारै सखाप

मनोजको बेपतापछि निरन्तर उनको घरमा दबाब र हिंसाका घटना भए । मनोज बेपता भएको दुई वर्षपछि ६० वर्षकै उमेरमा उनको बुबा उग्रनारायण दत्तको निधन भयो । मनोज बेपता भएको सात वर्षपछि उनका भाइ मुकेश दत्तको पनि हत्या भयो ।

मनोज तत्कालीन एकीकृत नेकपा (माओवादी)मा संलग्न थिए । तर, माओवादी पार्टीकै कार्यकर्ताले उनको भाइ मुकेशको हत्या गरिदिए । प्रहरीले मुकेशको हत्या आरोपमा एकीकृत नेकपा (माओवादी)का जनकपुर नगर इन्चार्ज डाक्टर नारायण भनिने प्रमोद कर्ण र उनका साला बिहारी भन्ने रतिशकुमार कर्णलाई पक्राउ गरेर मुद्दा चलायो ।

उनीहरूबीच मनोज दत्तको नाममा स्मारक निर्माणका लागि उठाइएको रकममा विवाद भएपछि मुकेशको हत्या गरिएको थियो । तर, त्यो स्मारक अझै निर्माणाधीन छन् । कसैले त्यसलाई पूरा गर्न चासो लिएका छैनन् । 

मुकेशको हत्यापछि दत्त परिवारमा कुनै पुरुष बाँकी छैन । छोरा बेपता हुनबित्तिकै घरको सबै पिल्लर ढलेको आमा उमाको बताउँछिन् ।

सरिता दत्त मनोज र मुकेशको बहिनी हुन् । उनीहरू घरमा रहँदा नै सरिताको विवाह भारतको मधुवनीमा भएको थियो ।

तर, पछि दाइ माओवादीमा लागेको खबर पाएपछि सरिताका श्रीमान्ले हिंसा गर्न थाले । हिंसा सहन नसकेपछि सरिताले मधुवनीबाट माइती घरमा चिठी पठाइन् । सरिताले चिठी अझै घरमा छ । उनकी भाउजू अञ्जुले सुनाएअनुसार चिठीमा लेखिएको छ– दाइ गलत दिशामा लागेको छ । उसलाई बचाउनू । सही बाटोमा लग्नू ।

मनोजलाई बेपता पारिएपछि सरिताका श्रीमान्को हिंसा झन् बढ्यो । त्यही कारण पछि उनीहरूको सम्बन्धविच्छेद नै भयो । 

६ वर्षपछि कंकाल बुझेकाहरू

मनोज बेपता भएको चारदिन अघि जनकपुरधामबाट पाँचजना युवालाई प्रहरीले पक्राउ गरेको थियो । ०६० असोज २१ गते अहिलेको जनकपुरधाम उपमहानगरपालिका–१० का २४ वर्षीय सञ्जीव कुमार कर्ण, २१ वर्षीय दुर्गेश लाल, वडा नम्बर २२ कुर्थाका २२ वर्षीय प्रमोद नारायण मण्डल, वडा नम्बर ४ का १९ वर्षीय जितेन्द्र झा र विदेह नगरपालिका–२ दुबहीका १८ वर्षीय शैलेन्द्र यादवलाई जनकपुरको कटैया चौरीबाट पक्राउ गरिएको थियो । 

उनीहरू पक्राउ परेपछि परिवारले भेट्न पाएन । तर, एक सातासम्म मानव अधिकारकर्मीको सहारा लिएर प्रहरीमा सोधपुछ गर्दा अनुसन्धानका लागि ल्याएको र केही दिनमा छोडिदिने प्रहरीले आश्वासन दिने गरेको सञ्जीवका भाइ राजीव बताउँछन् । 

तर, एक सातापछि प्रहरीले नै पक्राउ नगरिएको बताउन थालेको राजीको भनाइ छ । 

उनीहरू सबैजना ०५७ सालतिर अखिल क्रान्तिकारी हुँदै पार्टीमा लागेका थिए । ०६० सालमा जनकपुरधामको बाह्रबिघा मैदानमा पार्टीको सभा हुँदा उनीहरू खुलेका थिए । 

उनीहरूलाई बेपता पारिएपछि परिवारले धेरै ठाउँमा खोजे । तर, कुनै उपलब्धि भएन । ०६४ साल माघ १० गते मानव अधिकार आयोगलाई शाही नेपाली सेनाले पठाएको चिठी घरमा आइपुग्यो । चिठीमा प्रहरीको एकल कारबाहीमा मारिएको उल्लेख थियो । त्यसपछि मानव अधिकार आयोग, एड्भोकेसी फोरमलगायतको सहयोगमा उनीहरूको परिवार शव खोज्न थाले । उनीहरूलाई पक्राउ गरिएको एक साताभित्रै धनुषाको गोदारमा हत्या गरिएको मृतक सञ्जीवकी आमा विमला देवी लाभको भनाइ छ । 

०६७ साल भदौमा धनुषाको गोदारमा उत्खनन् गर्दा शव भेटियो । भेटिएको कंकाललाई डीएनए जाँचका लागि पठाइयो । ०७१ साल असारमा रिपोर्ट आएपछि परिवारले कंकालको नै दाहसंस्कार गरेका थिए ।

द्वन्द्वकालमा मारिएका तथा बेपता पारिएका यी प्रतिनिधिमूलक घटना हुन् । धनुषामा मात्रै ११ जनालाई बेपता गरिएको थियो । अधिकांश परिवारको अवस्था उस्तै छ ।