कालीगण्डकी - तिनाउ     मार्गान्तरण (डाइभर्सन) आयोजनाको कार्यालय स्थापनासँगै त्यस आयोजनाको सकारात्मक तथा नकारात्मक पक्षका विवेचना हुन थालेका छन् | अन्तरजलाधारयस्तो आयोजना हामीकहाँ संचालन नभएको हुनाले पनि यसमा चासो र चिन्ताको क्रम बढेको हुनुपर्छ । साथै, कालीगण्डकी नदी र यसको ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक अनि वातावरणीय पक्षको चर्चा पनि यसैसँग जोडिएर आएको छ | 

कालीगण्डकी नदी उत्पत्तिस्थल  :  

कालीगण्डकी नेपालका तीनवटा नदी प्रणालीमध्ये एक गण्डकीअन्तर्गत नारायणीको सहायक नदी हो | चितवन र तनहुँको संगम देवघाटधाम नजिक गएर कालीगण्डकी नारायणी नदीमा मिसिन्छ | कालीगण्डकी नदीको सुरू नेपालको मुस्ताङ जिल्लाको  न्युबिन हिमाल हिमसंचित क्षेत्रबाट भएको हो |  यसक्षेत्रको उचाइ २० हजार ५४६ फिट अर्थात् ६ हजार २६८ मिटर छ | यो क्षेत्र नेपाल र तिब्बतको सिमानामा छ । स्थानीय स्तरमा सुरुको धारालाई  छुमा खोला भन्ने गरेको पाइन्छ | यो धारा दामोदरकुण्डसँगै रहेको छ | त्यसपछि कालीगण्डकी लोमन्थाङ क्षेत्रमा झरेको छ । लोमन्थाङ क्षेत्रमा नझर्दै यसलाई निछु  र छोरोउ खोला पनि भन्ने गरेको पाइन्छ । लो मन्थाङमा झरेपछि काली गण्डकी दक्षिणपश्चिममा बग्छ । त्यस स्थानमा यसलाई मुस्ताङ खोला पनि भन्ने गरेको पाइन्छ | मुक्तिनाथ क्षेत्रमा आएपछि कालीगण्डकीमा झोङ खोला, काक खोला र कृष्णा नदीको  नामका प्रमुख सहायक नदी कालीगण्डकीमा मिसिन्छन् ।

त्यसपछि नदी कालीगण्डकी घाटी वा अन्धा गल्छी भनिने पहाडको र धौलागिरी पहाडको (८,१६७ मिटर उचाइ )  पश्चिममा र अन्नपूर्णा १, ( ८,०९१ मिटर उचाइ) पूर्वमा हुँदै दक्षिणतिर बग्छ । यही घाटी नै संसारको गहिरो गल्छी हो । यो गल्छी २ हजार ५२० मिटर गहिरो छ | 

कालीगण्डकी तत्पश्चात गहिरो गल्छी हुँदै  दक्षिणतर्फ लाग्छ | यो नदी गलेश्वरको राहुघाट खोला, बेनीको म्याग्दी खोला, कुस्मा नजिकैको मोदी खोला र रिडी बजारमाथि रुद्रवेनीमा बडीगाडसँग मिल्छ । 

त्यसपछि नदी महाभारत क्षेत्रको  उत्तरी किनारबाट  बग्न थाल्छ । दक्षिणतर्फ फर्किँदै गर्दा महाभारतलाई छेडेर काली गण्डकी त्यसपछि देवघाटसम्म पुग्दा प्रमुख सहायक नदी  त्रिशुली, पूर्वी राप्ती नदीसँग मिलेर नारायणी हुँदै अगाडि बढ्छ । देवघाटबाट नदी गैँडाकोटको दक्षिणपश्चिममा बग्छ । पछि यो नदी दक्षिण पूर्वतर्फ फर्कन्छ र भारतमा प्रवेश गर्दा यसलाई गण्डक भनिन्छ ।

यसरी नारायणीसम्म आइपुग्दा कालीगण्डकीको कुल लमाइ ३१६ किलोमिटर छ भने नारायणी भएपछि कुल लमाइ ८१४ किलोमिटर हुन्छ | यस्तै नारायणी नदीसहितको कुल जलाधार क्षेत्र ४३ हजार वर्गकिलोमिटर छ | कालीगण्डकी नदी हिमालय क्षेत्रबाट सुरु भै बहने हुनाले यसको बहाव औसतमा समान प्रकृतिको हुन्छ | यसको सरदरत पानीको मात्रा १ हजार ७६० घनमिटर प्रतिसेकेन्ड  मापन गरिएको छ |

हिन्दु धर्म र कालीगण्डकी : 

हिन्दु पुराणहरूमध्ये देवी भगवतीको महात्म्य लेखिएको "देवी भागवत" पुराणमा कालीगण्डकीमा मात्रै पाउने शालिग्राम बारेमा एउटा कथा छ । भक्तलाई प्रशन्न बनाउन तुलसी अवतार लिएकी लक्ष्मी कृष्णको प्रेममा डुबेको पछि उनीहरूको विवाह भयो । कृष्णले आफूलाई सालावर्ग  (शालिग्राम) र तुलसीलाई गण्डकी (कालीगण्डकी ) नदीको रूपमा बदलेर सधैँ सँगै रहने व्यवस्था मिलाएको वर्णन देवी भागवतमा छ । आज पनि शालिग्राम कालीगण्डकी नदीमा मात्र पाइन्छ ।

यसैगरी स्वस्थानी व्रत कथाअनुसार जालन्धर पत्नी बृन्दाको श्रापबाट विष्णुले ढुंगाको रूपमा शालिग्राम भएर रहनु परेको हो |   

यसबाहेक कालीगण्डकी नदीको सुरुदेखि भारतसम्म पुग्ने क्रममा ऋषिमुनिको पवित्र तपोभूमि रहेका छन् | दामोदरकुण्डदेखि मुक्तिनाथ, कागवेनी, गलेश्वरधाम, बाग्लुङ कालीका, मोदीवेनी धाम, जैमुनीघाट, बेलबगर, रुद्रबेनीहुँदै देवघाटसम्म आइपुग्दा दर्जनौ ऋषिमुनिको तपस्यास्थल रहेका छन् | यसैगरी यही जलाधार क्षेत्रभित्र नै रहेर वेदव्यासले चार वद लेखेको जनविश्वास छ | साथै कालीगण्डकी क्षेत्र कैलाश क्षेत्रसम्म पुग्ने छोटो बाटो पनि हो | 

विभिन्न हिन्दु धार्मिक धर्मग्रन्थमा कालीगण्डकीमा स्नानमात्रले पनि कैयौं पाप बाट मुक्त हुने वर्णन गरिएको छ | हिन्दु धर्म र सभ्यताअनुसार कुनै न कुनै रूपमा हिन्दु सभ्यताको थालनी यही कालीगण्डकी किनारामा विकास भएका बस्ती, धार्मिक स्थल, मठमन्दिर तथा स्नान गर्ने घाटहरूमा भएको देखिन्छ । सँगै यिनले यो नदीको पवित्रता तथा महत्त्व देखाउँछन्  |    

बौद्ध धर्ममा कालीगण्डकी 

कालीगण्डकीको उद्गम बौद्धहरूका लागि पनि पवित्र स्थान हो । यसलाई चुमीग ज्ञानात् भनेर चिनिन्छ । यसको तिब्बती अर्थ "सयौं पानी" हो। हिन्दुहरूले यस ठाउँलाई मुक्तिनाथ र मुक्तिक्षेत्र भन्छन् । यसको शाब्दिक अर्थ "मुक्तिको ठाउँ" हो।
इसापूर्व दोस्रो शताब्दीमा लुम्विनीदेखि लोमाङ हुँदै चीनसम्म बुद्ध दर्शनले प्रवेश पाएको तथ्य फेला परेको छ । नेपालमा बुद्ध दर्शनको विकास भएको छ भन्ने सुन्ने पहिलो चाइनिज चाङ् चिङ् थिए । हान वंशका सम्राट मिङ् तीले सन् ६८ मा बुद्धबारे सपना देखेर बुझ्न उनका एक कर्मचारी काय युङलाई दक्षिण एसियातिर पठाए । उनी तीन वर्षपछि आफूले फेला पारेको तथ्य तथ्याङ्क बुद्धका प्रतिमासहित २ जना बौद्ध स मो यङ् र छ फा लानलाई साथमा लिएर फर्के । उनीहरूले मिङ्दीको दरबारमा बसेर बुद्ध दर्शनको प्रचार गरे ।  ती दुवै व्यक्तिहरू नेपाली बौद्धमतावलम्वी हुनुपर्छ । मुस्ताङ बुद्ध गुम्बाहरूको महत्त्वपूर्ण प्राचीन ऐतिहासिक स्थल हो । पुरातात्विक वस्तुहरूको खोजी हुँदैछ । आज संसारको ध्यान मुस्ताङम केन्द्रित हुँदैगएको छ । बुद्ध मत लिएर पहिलोपटक चीन जाने दुई बौद्ध भिक्षु मुस्ताङी हुनुपर्छ । तिब्बतदेखि मुस्ताङ हुँदै लुम्बिनीसम्मको सजिलोबाटो कालीको किनारबाहेक अरू सम्भव थिएन ।  

वातावरणीय पक्ष :

कालीगण्डकी जलाधारले  मात्रै  लगभग ११ हजार ७७०  वर्गकिमी  समेट्छ | यसको उचाइगत अन्तर १८८ मिटरदेखि ८१४७ मिटर छ | यसको २३.४ प्रतिशत भूभाग खाली जमिन छ भने २३.६ प्रतिशत भूभाग कृषिजन्य प्रयोजनको लागि प्रयोग भएको छ |

वन तथा अन्य बुट्यानले ढाकेको भूभाग ५१.३ प्रतिशत छ र ०.४ प्रतिशत भूभाग पानीले ढाकेको छ | यस्तै १.३ प्रतिशत भूभाग हिउँले ढाकेको छ |  यति धेरै  भौगोलिक विविधतायुक्त कालीगण्डकीको क्षेत्र जलवायुगतरूपमा पनि विविधतायुक्त छ | टुंड्रा अल्पाइन हुँदै समशितोष्ण र उष्ण प्रकृतिको हावापानी पाइन्छ | जलवायुको पक्षमा हेर्दा वार्षिकरूपमा २७५ मिलिलिटर देखि ६ हजार २३८ मिलिलिटरसम्म वर्षा हुने गरेको तथ्यांक जल तथा मौसम विज्ञान विभागसँग छ | विभिन्न अनुसन्धानले जलवायु परिवर्तनको कारण यस क्षेत्रमा पानि पर्ने तथा जल बहावमा परिवर्तन हुँदैआएको देखाएको छ |  

डाइभर्सन आयोजनाको विवरण :

कालीगण्डकी-तिनाउ मार्गान्तरण आयोजनाअन्तर्गत सिद्धार्थ राजमार्गको रामदीको पुलभन्दा २.३ किमी तल्लो क्षेत्रमा बाँध  निर्माण गरी २७ र ७ किलोमिटर लामो दुईवटा सुरुङ निर्माण गरिनेछ | यी दुईवटा सुरुङबाट कुल ८१ घन मिटर पानी बेल्बास र दोभान गाउँमा निकालिने छ |  प्रस्तावित परियोजना क्षेत्र  क्रमशः २७ °४१ ’३३ '” देखि २७° ५४ ’ २८  उत्तरी तथा  ८३° २५’ ५४'' देखि ८३° ३९ ’३५ पूर्वी देशान्तरबीचमा छ । यो आयोजनाको लक्ष्यअनुसार १२६ मेगावाट विद्युत तथा करिब १ लाख ७ हजार हेक्टर क्षेत्रमा सिँचाइ सुविधा प्राप्त हुनेछ | प्रारम्भिक अनुमानअनुसार आयोजनाको कुल बजेट १३८ अर्ब छ | यो अनुमान अझै बढ्ने देखिन्छ | 

आयोजनाको प्रभाव बारेमा प्रश्नहरु : 
क .  कालीगण्डकी नदी र सभ्यता माथिको प्रश्न  

यो सांस्कृतिक, धार्मिक तथा वातावरणीय महत्त्व बोकेको कालीगण्डकीको पानीलाई जलाधार नै परिवर्तन गरेर अर्को जलाधारतर्फ लैजाँदा यसको सांस्कृतिक महत्त्वमा क्षतिपूर्ति हुनै नसक्ने असर पर्छ | आस्थासँग जोडिएको नदीको पानी नै अर्को खोलामा हाल्ने गरी लैजाँदा तल्लोतटीय क्षेत्रमात्र होइन उपल्लो तटीयक्षेत्रको पनि महत्त्व ह्वात्तै घट्ने देखिन्छ | विकासपश्चात् पुनः प्रकृतिमाथि फर्किने समयमा अन्य प्रकारको लोभमा फसेर फेरि सभ्यता र संस्कृतिमाथि आक्रमण हुन सक्ने बाटो बन्ने त होइन यो आयोजना भन्ने प्रश्न उठेको छ |

ख . कालीगण्डकी दोहनको पक्ष  

नदीको प्राकृतिक स्रोत मूलतः नदीको बहावसँगै बहेर आउने ढुंगा, गिटी, बालुवाको स्थानीय तहले गर्दै गरेको अधिक दोहनले कालीगण्डकी नदी यसै पनि क्षतविक्षत भएको छ | यसले नदीको दिगोपन घटाई नदीजन्य विपत्ति बढाउँछ | झनै कालीगण्डकीजस्तो जन्मेदेखि मृत्युसम्मका सबै परम्पराको स्रोत र स्थलमा हुने अत्यधिक दोहन अस्वीकार्य नै हुन्छ | आयोजनाको चर्चाले त्यस्ता प्रवृत्ति अझै बढ्ने देखिन्छ | यो पनि विस्तारित गर्नुपर्ने विषय हो | 

ग . कालीगण्डकी किनारामा भए गरेका सिँचाइ तथा आश्रितहरूको अवस्था 

नदी र पानीको स्रोतमा प्रत्यक्ष आश्रित समुदाय धेरै प्रकारका हुन्छन् | कालीगण्डकीमा प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्षरूपमा आश्रित जनसंख्या ठूलो छ | नदीको जलाधार नै परिवर्तन गरेर लग्दा तल्लो तटीय क्षेत्रको यति ठूलो जनसंख्याको रोजीरोटी तथा पानीको प्रयोगमा पर्ने अप्ठेरोको सम्बोधन अर्को महत्त्वपुर्ण विषय हो | 

घ.    जलाधार परिवर्तनको वातावरणीय प्रभाव 

जलाधार परिवर्तन गरी पानीलाई अर्कै जलाधारमा लगेर प्रयोग गर्ला धेरै वातावरणीय पक्षमा असर पर्ने गर्छ | पारिस्थितिकी प्रणाली, वन बुट्यान, हावापानी, भूगोल, भूबनोट, जनावर तथा समाज विकासको पक्षमा पनि नदी र त्यसमा बग्ने पानीले महत्त्वपूर्ण प्रभाव पारिरहेको हुन्छ | यो वैज्ञानिक पक्षलाई हृदयंगम गर्दा अर्को पक्ष के पनि हेर्नुपर्छ भने त्यस क्षेत्रको वातावरणीय पक्षमा पर्न सक्ने प्रभावको मिहिन अध्ययन  गरिएको छैन । यसको सम्बन्ध सोचे जस्तो सजिलो छैन | प्रकृतिको विविधरूपलाई बुझेर गरिने प्रभावको व्यवस्थापन जटिल छ |

ङ . लागत र त्यसको परिणामको तुलनात्मक पक्ष 

प्रस्तावित क्षेत्रभन्दा उपल्लो तटीय क्षेत्रमा कालीगण्डकी बहुउद्देश्यीय जलविद्युत आयोजनाको अध्ययन हुँदैछ | कालीगण्डकी जलविद्युतको लागि उपयुक्त नदी हो | यस्तो अवस्थामा उक्त नदीको जलाधार परिवर्तन गर्ने आयोजनाको कुल लागत १३८ अर्बभन्दा बढी देखिएको छ | यो लगानी स्वतः बढ्ने देखिन्छ | यत्रो लगानी र प्रतिफलका अन्य विकल्प खोज्ने हो भने पनि त्यसको उपयुक्त लागतमा विकल्प हुन सक्छ | 

च . समग्र जलाधार र क्षेत्रीय प्रभाबको पक्ष 

जलाधार परिवर्तन भनेको स्थानीय कार्यमात्रै होइन । यसका क्षेत्रीय तथा अन्य प्रभाव पनि हुन्छ | यससँग जोडिएका जलवायु, हावापानी अनि भूगर्भ, माटो, चट्टान इत्यादि तथा त्यो सँगसँगै समाजसँग जोडिएको विभिन्न विषय पनि यो र यति ठूलो वातावरणीय प्रभाव पर्नसक्ने आयोजनाले मिहिनरूपमा हेर्न सक्नुपर्छ | 

निष्कर्ष : विकासको लागि प्रकृति प्रदत्त स्रोतको समुचित उपयोग हुनु त पर्छ तर ती स्रोतको उपयोग गर्दैगर्दा त्यसका विवध पक्ष हेर्नु अनिवार्य हुन्छ | सबै पक्षलाई समुचितरूपमा हेर्ने पद्धतिलाई वातावरणीय प्रभाव मूल्याकन भन्ने गरिन्छ | यो आयोजना अधिक लागतको त हो नै सँगसँगै उच्चतम वातावरणीय तथा सांस्कृतिक, धार्मिक, आर्थिक, सामाजिक प्रभाव पार्ने आयोजना हो | यसले तत्काल,  मध्यम समय तथा दीर्घकालीनरूपमा स्थानीय, क्षेत्र तथा क्षेत्रीय अनि सामान्य र जटिल प्रभाव पार्न सक्ने सबै पक्षको उचित मूल्यांकन गरी तिनको कसरी व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ भन्ने सम्बोधन हुनु जरुरी छ | तत्पश्चात मात्रै आयोजना अघि बढाउने वा नबढाउने निर्णय हुनुपर्छ | अन्तर्राष्ट्रिय प्रचलन पनि यही नै हो |  

(कालीगण्डकी जलाधारका बारेमा विद्यावारिधि शोधार्थी )